Үйлдвэрлэлээрээ 21 аймагтаа тэргүүлэгч, Орхон аймгийн төв Эрдэнэт хотын хөгжлийн чиг хандлагын талаар бид тус хотын Захирагчийн Албаны Дарга Б.Батжаргалтай ярилцлаа.

Барилга.МН сэтгүүл: Эрдэнэт хот бол ЗХУ-ын тусламжтайгаар баригдсан хот. Тэгвэл энэ хотын хот төлөвлөлт, бүтээн байгуулалтын онцлог юундаа байдаг юм бэ?

Б.Батжаргал: Эрдэнэт бол Орос загварын хот. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрээ дагаж төлөвлөгдсөн, ЗХУ-ын Ленинград хотын томоохонд тооцогдох институтуудын мэргэжилтнүүд хотын зураг, төлөвлөлт бүх зүйлийг гаргасан. Эхний дөрвөн хорооллын төлөвлөлтийг 1982 онд хийж дуусгасан бол 1988-1989 он хүртэл үлдсэн хоёр буюу тав, зургадугаар хорооллыг барьж дууссан байдаг.

Цаашид хотын ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу 12 – 13 хороололтой болж, гэр хороолол баригдсан хэсгүүд рүүгээ тэлж хөгжинө. Уурхайн нөөцөө дагаад нарийн сунаж тогтсон онцлогтой. Энэ нь инженерийн шугам сүлжээний асуудал талдаа эсвэл үерийн суваг, аюулгүй байдал гэдэг ч юмуу хүндрэлтэй зүйлс бий л дээ. Эрдэнэтийг Монголын хамгийн орчин үеийн, анхны шинэ залуу хот гэж хэлж болно. Эрдэнэтээс хойш Багануур, Чойр гээд цөөхөн хот байгуулсан ч Эрдэнэтийн хэмжээний өргөжин хөгжиж хот болоогүй байна. 1989 он хүртэл буюу зах зээлийн харилцаанд шилжихээс өмнө нь Эрдэнэт хот нийт 50.000 орчим хүн амтай, тэдгээрийн  80% хувь нь орон сууцанд, үлдсэн хувь нь гэр хороололд амьдарч байсан.  Өнөөдөр нийт хүн ам хоёр дахин өсч 96.000 гаруй болоод байна. Гэтэл орон сууцны барилгажилтын хувьд инженерийн шугам сүлжээ хязгаарлагдмал нөхцөлд иргэдийн орон сууцны хангамж дорвитой нэмэгдээгүй өнгөрсөн хугацаанд нийт 500-600 айлын орон сууц ашиглалтанд орсон. Харин 2014 онд 860 айлын орон сууц ашиглалтанд орлоо. Орон сууц ашиглалтанд орно гэдэг нь хотжилтын эмх цэгц, өнгө үзэмж дээшлэх, агаарын бохирдол буурах, иргэдийн амьдрах тухтай орчин бүрдэх гээд олон эерэг хүчин зүйлүүд байгаа.

Барилга.МН сэтгүүл: 2015 онд Эрдэнэт хотод хийгдэх томоохон бүтээн байгуулалтуудын ажил гэвэл юу байгаа вэ? Ер нь барилгын компаниудын үйл ажиллагаа хэр жигд явж чаддаг вэ?

Б.Батжаргал: Өнгөрсөн жилийн тухайд ихэнх хөрөнгө оруулалт барилга угсралтын ажилд хийгдсэн нь өмнөх жилүүдээс 2,5 дахин өссөн. Өмнөх жилүүдэд дунджаар 15-16 тэрбум төгрөг байсан бол өнгөрсөн жил 42-43 тэрбум төгрөгийн ажил улсын болон орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдсэн. Улсын хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж буй 5-6 томоохон ажлууд байна. Үүнд Франц улстай хамтран хийж байгаа цэвэрлэх байгууламжийн 2016 онд дуусах томоохон төсөл бий. Мөн шинээр баригдах дөрвөн хорооллын инженерийн бэлтгэл ажилд өнгөрсөн жил хоёр хороололд хөрөнгө оруулалт хийж, нэг хороололд дутуу хөрөнгө байсныг олгож, үлдсэн нэг хороололд энэ жил хөрөнгө оруулалт хийхээр яригдаад байгаа. Энэ ажил дуусаад 2020 он хүртэл хэрэгжих 10000 айлын орон сууц барихаар төлөвлөөд байна. Энэ ажил хэрэгжээд хүн амын шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдлээ гэж үзэхэд нийт хүн амын 70-75% нь орон сууцад амьдрах боломжтой болж байгаа юм. Улсын төсвөөр хийгдсэн хөрөнгө оруулалтын томоохон ажлуудын тоонд 2-3 жил үргэлжилж байгаа сургууль, цэцэрлэгийн барилгууд байгаа. Мөн үүн дээр хөдөө аж ахуйн МСҮТ, МСҮТөвийн барилгууд байна. Энэ хоёр барилгын нэг нь дотуур байр, нөгөө нь хичээлийн байр баригдаж байна.

Барилга.МН сэтгүүл: Эрдэнэт хотын хувьд бүтээн байгуулалтдаа гаднаас хөрөнгө оруулалт татах боломж нь хэр байдаг юм бол? Энд хотын онцлог нөлөөлөх боломж байдаг уу?

Б.Батжаргал: 2015 оны хувьд төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх, олон улсын төсөл хөтөлбөрүүдтэй нягт уялдаж ажиллаж, хотынхоо төлөвлөлт ялангуяа инженерийн шугам сүлжээг өөрчлөх ажил дээр төсөл хөтөлбөрүүдийг татаж оролцуулах шаардлага гарч байна. Энэ асуудлыг ийм байдлаар шийдэхгүй бол улсын төсөв хүндрэлтэй байдалд шилжиж байна шүү дээ. Манай аймаг бусад аймгуудыг бодвол өөрсдөө орлогоо бүрдүүлдэг цөөн аймгуудын нэг. Тийм учраас зарим асуудлаар харьцангуй боломжтой гэсэн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээг дагаад нөлөөлөх зүйлүүд бий. Хотын хөгжлийн бодлогыг хараад ийм болох ёстой гэсэн хурдац эрэлт талаа харвал хөрөнгө оруулалт ер нь хаанаа ч хүрэхгүй байгаа. Иймээс хог боловсруулах үйлдвэр, цахилгаан эрчим хүчний хангамж, инженерийн шугам сүлжээний шинэчлэл гээд ихээхэн хөрөнгө мөнгө, техник технологи шаардсан ажлууд дээр гадны хөрөнгө оруулалтад хандаж байгаа ажлууд бий. Гэхдээ үүнийг орон нутаг өөрийн зээл болгож авахгүйгээр орон нутгийн өмчит компани юм уу орон нутгийн хувийн хэвшлийн байгууллага дээр тулгуурлаж төсөл хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлье гээд нийт гурван төслийг Германы талтай яриад байгаа.


Харин Монголын дотоодын компаниудын хөрөнгө оруулалтыг татах санал санаачлагыг оруулж ирье гэсэн асуудал ч байдаг. Эдгээрээс 2012 оноос хойш орон нутагт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр эхний ээлжинд авна гэснийг хот үйлдвэрийн хамтын ажиллагааны гэрээнд тусгуулснаас хойш тус  үйлдвэрт шаардлагатай байгаа бараа материалыг үйлдвэрлэдэг жижиг үйлдвэр 2014 он гэхэд 12-13 баригдаад байна. Үүнд хөдөлмөр хамгааллын амны хаалтын үйлдвэр, барилгын хөөсөнцөр, хавтангийн үйлдвэр, ган бөмбөлгийн үйлдвэр, хөдөлмөр хамгааллын хувцасны үйлдвэр зэрэг байна.

Барилга.МН сэтгүүл: Бүтээн байгуулалтын салбарт хувийн хэвшлийнхэн ихэнх ачааг нуруундаа үүрдэг, татварын дарамтууд ч байна гэх асуудлууд яригдах юм. Тэгэхээр төрөөс хувийн хэвшлүүдийг бүтээн байгуулалтын чиглэлд дэмжих боломж нь хэр байна?

Б.Батжаргал: Дэмжиж байгаа боломж санаануудын хамгийн сайн хэлбэр бол дээрх хот үйлдвэрийн хамтын ажиллагааны гэрээ юм л даа. Гэхдээ Монгол улсын худалдан авах хууль зэргийг зөрчиж байгаа мэт харагдаж байгаа ч Оюутолгой л гэхэд ажиллах хүч, бараа бүтээгдэхүүнээ Өмнгөговиос авч байна. Энэ хирээр тийш шилжин суурьших хүмүүс ихсэж, хүн амын таатай суурьших нөхцөл бүрдэж байгаа. Үүнтэй адилаар Эрдэнэт хот сүүлийн 10-20-хон жилд хүн ам нь 50-60% өсөж байна. Ер нь жилд дунджаар 350 өрх буюу 1000 хүн шилжиж ирж байгаа. Тэгэхээр үүнийг хүн амын өсөлтөнд нөлөөлөх хүчин зүйл гэж үзээд ажлын байрыг гаргаж байж хот хэвийн байна.

Бидний хөгжлийн бодлого бол хүн амын өсөлтийг харж түүнийгээ давсан аж үйлдвэр, ажлын байр зэрэгтэй болох, ялангуяа хөрөнгө оруулалтаар хийх гэж байгаа ажлуудад орон нутгийн компаниуд нь холбогдох тендерт түлхүү ялах боломжийг гаргаж өгөхийн тулд тэдэнд хандсан сургалт зэрэгт анхаарч байна. Жишээ нь: Барилгын компаниудад холбоодоор нь дамжуулж орон нутгийн худалдан авах ажиллагаа, цахим тендер зэргийн мэдээллийг нь түлхүү өгч байна. Өнгөрсөн жил гэхэд 100-гаад барилгын дээвэр засах ажлыг гурав дөрөвхөн компанид тус бүр 700 саяар нь өгч болох байсан ч хөрөнгө оруулалтыг аймаг, орон нутагт хийж байгаа тохиолдолд аймгийн зүгээс аль болох олон компани оруулах, олон хүнийг ажиллуулах боломжийг нь хангаж өгөхийн тулд 40-50 компанийг оруулсан. Иймээс ирэх жилийн орон нутгаас хийгдэж байгаа ажлуудыг компаниудад тэгш хуваарилах, цаг хугацаандаа амжих талаас харж ажлын хэмжээг нь 60-80 сая төгрөгөнд багтаан төсвөө хувааж, аль болох олон компанид хүргэж нөгөө талаар өрсөлдөөн бий болгохыг зорьж ажиллаж байна.
Барилга.МН сэтгүүл: Ингэхэд Эрдэнэт хотын хүн амын орон сууцжилтын хувь нь одоо хэд байна вэ?

Б.Батжаргал: Улаанбаатар хоттой ижил 40% нь орон сууцанд, 60% нь гэр хороололд байгаа.

Барилга.МН сэтгүүл: Тэгэхээр орон сууцны эрэлт их байгаа. Иймээс иргэд орон сууцны зээл авах, зээлийн хөтөлбөрт хамрагдах боломж хэр байна? 

Б.Батжаргал:  400 орчим орон сууцыг өмнөх 10 жилд барьж байсан бол өнгөрсөн нэг жилд 800 байр ашиглалтанд орсон гэхээр барилгажих процесс нилээн хурдацтай байна. Өнөөдөр орон сууцны эрэлтийг хараад гурав ангилж болохоор байна. Нэгдүгээрт, шууд бэлэн мөнгөөр худалдан авах чадвартай хүмүүс, хоёрдугаарт ажил хөдөлмөртэй, 8%ийн зээлд холбоод өгөхөд байртай болчих 2000 орчим айл байна. Үлдсэн хүмүүст одооноос бодлогоо бодож явахгүй бол болохгүй. Эдгээрт тодорхой өмчтэй, хашаатай, одоо эрхэлж байгаа ажил нь хувийн аж ахуйтай ч хүмүүс байна. Цаашлаад халамжийн хүмүүс, тэтгэврийн хүмүүс байна. Гэхдээ бүгдийг орон сууцжуулах боломж одоогоор байхгүй. Харин ч хүмүүс амины сууцтай байгаасай гэж бид хүсдэг. Манай хот, гэр хорооллын талбай, зохион байгуулалт зэрэг харьцангуй сайтай. Иргэд өөрсдийн хувийн өмчөө барьсан байдаг.Тэгэхээр нэгэнт иргэдийн үнэ цэнэтэй байгаа өмчийг бид илүү үнэ цэнэтэй болгох тал дээр ажиллах ёстой. Үүнд чиглэсэн нэг ажил нь хамгийн том гэр хороолол болох 12000-13000 айлтай газрын цэвэр усны хангамжийг бүрэн шийдсэн байна.  



Барилга.МН сэтгүүл: Эрдэнэт хотын хувьд том үйлдвэрээ дагаж бодлогоо тодорхойлдог уу эсвэл олон улсын хэмжээний жишиг болсон, танайтай төстэй бүтэцтэй гадны хотыг үлгэр дууриал болгодог уу?

Б.Батжаргал: Эрдэнэт хотын 2000 он хүртэлх төлөвлөлтийг ЗХУ-ын барилгын том хүрээлэнгийнхэн хийсэн. Тэдний ерөнхий зарчим байгаа учраас бичил хорооллоор  хөгжих, инженерийн байгууламж, үерийн систем зэрэг эхний дөрвөн хороолол дээр хийсэн схем цаашдаа хуулагдаж байгаа учраас ерөнхий форматууд байна.

Барилга.МН сэтгүүл: Албаны яриагаа түр орхиё л доо. Та Эрдэнэт хотын уугуул иргэн байх тийм үү.

Б.Батжаргал: Үгүй ээ. Би сургуулиа төгсөөд 22 настайдаа ирж байсан.

Барилга.МН сэтгүүл: Тэгэхдээ л уугуул иргэнээс ялгаа юу байхав. Таны хувьд энэ хариуцлагатай албан тушаалыг хашиж байна. Тиймээс Эрдэнэт хотын бүтээн байгуулалтын ирээдүйг хэрхэн харж байна? Энэ талаар сэтгэл хангалуун байдаг уу?

Б.Батжаргал: Манай хот өөрөө үйлдвэр дагаж бий болсон хот учраас энэ үйлдвэрийг үеийн үед удирдаж байсан удирдлагуудын бодлого нөлөөлж байдаг. Тэр дундаа Ш.Отгонбилэг агсаны үед Эрдэнэт ноолуур, Эрдэнэт металл зэрэг салбар үйлдвэрүүдийг байгуулж нэг талдаа иргэдийг ажилтай байлгах нөгөө талдаа одоо бидний хийгээд байгаа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх үйлдвэрийг байгуулж гэмээнэ энэ хотын иргэдийн суурьшил, амьдрах боломж хангагдаж, тэр хэмжээгээр “томоороо” байх юм байна гэж дүгнэсэн байдаг.

Бидний анхаарч байгаа асуудал ч мөн иргэдийг ажлын байртай болгохоос гадна  бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг үйлдвэрүүд, орон нутгийнхаа жижиг хэмжээний цехүүдийг ч Эрдэнэт үйлдвэртэй холбох ажлуудыг ч санаачлан гүйцэтгэж байна. Энэ хотын хувьд нэг хэсэгтээ л уулын баяжуулах энэ том үйлдвэрээсээ хамааралтай байх нь дамжиггүй. Мэдээж үйлдвэрийн нөөц баялаг хэзээ нэгэн цагт шавхагдана. 44-45 жил ашиглах нөөц байна гэдэг. Гэхдээ ашиглах тусам, нөөц нь багасаж жилээс жилд асуудлууд хүндэрнэ, уурхай гүн рүүгээ орно. Тиймээс хот өөрийгөө цаашид “авч явах”, “тэжээх” механизмаа энэ хооронд хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүний тулд хэрэгжиж байгаа төсөл бол Эрдэнэт технопарк. Энд хууль эрх зүй, дүрэм журам нь бага зэрэг удаашраад байгаа. Технопарк гэдэг нь үйлдвэрлэлээрээ эсвэл цаашид хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрөөрөө нэгдсэн 40-50 аж ахуйн нэгжийн нэгдэл. Эдгээр компаниуд технопаркийн тухай хуулийг сахиж мөрдөөд ажиллавал олон эерэг үр дүнд хүрнэ. Үүний ерөнхий концепц нь Эрдэнэт хот дэд бүтцийн давуу талаа ашиглаад төвийн бүсийн аймгуудын малын гаралтай бүтээгдэхүүнүүдийг боловсруулах, газар тариалангийн эрчимжсэн технлогиудыг хөгжүүлэх. Нэг ёсондоо ойр орчмын аймгууд руугаа хандсан технологийн шийдлүүдийг санаачладаг, гүйцэтгэдэг бүс нутгийн аж үйлдвэрийн төв байх юм. Тэгэхээр шийдэл, гарцыг нь олсон тэдгээр хүмүүсийнхээ үйл ажиллагааг цааш нь үргэлжлүүлэх нь их чухал. Бид өөрсдөө хууль эрх зүйн талаас нь баримт бичгээ боловсруулчихвал гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах бүрэн боломж бий.
Монголд хамгийн анхлан яригдсан технопаркийн асуудлыг 2002 оноос хойш ярьж байгаа ч одоогоор дорвитой шийдсэн зүйл алга.

Барилга.МН сэтгүүл: Эрдэнэт хотын тухайд хүмүүс хөгжил дэвшлийн итгэл өгч их хүлээлттэй байдаг. Энэ талаар юу хэлэх бол?

Б.Батжаргал: Ямар ч байсан уул уурхай дагасан хотын тухайд Эрдэнэт хот бол Оюу Толгой, Таван Толгой зэрэг дараа дараагийн хотуудын хувьд том үлгэр жишээ буюу загвар хот гэж хэлж болно. Өнөөдөр Эрдэнэт хот шиг хүмүүсийн нягтралыг бий болгож байгаа төсөл хараахан Монголд байхгүй байна.
Хот гэдэг өөрөө хүмүүсийн ажиллаж амьдрах таатай орчинг бүрдүүлсэн, техник технологийн дэвшил агуулсан, иргэдийг соён гэгээрүүлсэн, эдийн засгийн том төв байх ёстой. Жишээ дурдахад, Солонгос улсын нэгэн төслийн хүрээнд Эрдэнэт хотыг хэрхэн байгуулсан, хөгжсөн, төлөвлөсөн талаар туршлага судлахаар ч хүмүүс ирж байсан. Манай хотын хувьд 5-10 жилийн дотор нийгэм, дэд бүтцийн бүхий л асуудлаа цогцоор нь шийдвэрлэж, хамгийн түрүүнд иргэдийнхээ ажиллаж, амьдрах орчинд анхаарал тавьсан.

Барилга.МН сэтгүүл: Эрдэнэт хотын талаар уншигчиддаа таны хэлэх зүйлийг уламжлахад манай сэтгүүл нээлттэй. Сүүлчийн асуултыг танд үлдээе.

Б.Батжаргал: Ер нь хот гэдэг хүмүүсийг байшинд амьдруулаад, ажлын байраар хангаад л бүрэлддэг төдий зүйл биш. Төвлөрсөн хотуудад тулгамдаж байгаа асуудлуудын эх үүсвэрийг олох нь чухал. Түүнчлэн хэт төвлөрсөн хотууд руугаа анхаарах нь дутагдалтай. Наад зах нь хот руу нүүх нүүдэл саармагжиж байх ёстой. Тухайлбал, аймгийн төвд 10 жил болох. Энэ нь нэг хүн аймгийн төвд 10 жил амьдарна гэсэн үг биш, харин нүүлтийн хурд нь саарах явцыг хэлж байгаа юм.
Бид хөдөөгийн иргэдийг шүүмжлэх учиргүй. Тэд л бидний эзэнгүй хаяад явсан эл хуль газар нутгийг хоцрогдолтойгоо хамт үүрч яваа улс. Орон нутгаас хотыг зорих иргэдийг төв рүү “дөхөхөд” тосож авсан хот нь өөрөө хүн амьдрах бололцоотой, наад захын хэрэгцээ шаардлагуудыг хангасан байх ёстойг энд хэлмээр байна.
Монголчууд бид нүүдэлчин ард түмэн. Тэрхүү нүүдэлчин ард түмнийхээ соёлыг алдахгүй бас хадгалан хэрхэн тараан “байршуулах” вэ гэдэгт бодлого хэрэгтэй. Улаанбаатар хотод хоёр тэрбум доллараар метро барьснаар төвлөрлийн асуудлыг шийдэхгүй. Нийслэл хоттой адил хотууд байгуулагдаж, тэр хот нь эдийн засгийн асуудлаа өөрөө даагаад явах чадвартай болсон тохиолдолд л төвлөрлийн асуудал шийдэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл тэнд оршин суугчид нь тавтай амьдарснаар нийслэлдээ төвлөрөн шавахгүй, түүнийг зорьсон нүүдэл зогсох нөхцөл бүрдэнэ.