Улиастай хотын хөрс чулуулгын геотехникийн шинж чанар
Улиастай хотын эргэн тойронд далайн түвшнээс 2800 м-ээс дээш өргөгдсөн Товцогт хайрхан, Ямаа майлдаг, Баян–Улаан, Жинст зэрэг уул нуруудаар хүрээлэх бөгөөд хотын төв хэсэг буюу голуудын хөндий хэсгээрээ 2100-2200 м –ийн үнэмлэхүй өндөртэй болж газрын гадаргуу харьцангуй тэгширдэг.
Хотын нутаг дэвсгэр дээгүүр Богдын гол, Чигэстэй гол, Яруу, Шар усны, Шургын голууд өнгөрөх бөгөөд эдгээр нь нийлж Завхан голд цутгадаг. Эдгээр гол нь Төв Азийн гадгаш урсацгүй гол мөрний ай савд багтана. Голын ус нь гидрокарбонат-кальци-магний найрлагатай бөгөөд өнгө, үнэр, амт, тундас үгүй тунгалаг чанартай.
Зарим голуудын ус цуглуулах талбай, тэжээгдлийн үзүүлэлт
Хотын нутаг дэвсгэр дээгүүр Богдын гол, Чигэстэй гол, Яруу, Шар усны, Шургын голууд өнгөрөх бөгөөд эдгээр нь нийлж Завхан голд цутгадаг. Эдгээр гол нь Төв Азийн гадгаш урсацгүй гол мөрний ай савд багтана. Голын ус нь гидрокарбонат-кальци-магний найрлагатай бөгөөд өнгө, үнэр, амт, тундас үгүй тунгалаг чанартай.
| д/д |
Голуудын нэр |
Ус цуглуулах талбай км2 |
Голуудын тэжээгдэл % | ||
| Хөрсний ус |
Цас мөсний ус |
Хур борооны ус |
|||
| 1. | Богд | 1610 | 15 | 36 | 49 |
| 2. | Чигэстэй | 1050 | 16 | 32 | 52 |
Улиастай хотын нутаг дэвсгэрт Алюви, пролювийн болон пермийн настай боржин чулуулаг, хадан ул хөрсний гэсэн 3 уст үе ялгагддаг. Хадан хөрсний уст давхраг нь газар доорхи уст талбайн 40 %-ийг эзэлдэг. Талбайн хэмжээнд физик-геологийн үзэгдэл, үйл явц идэвхитэй хөгжсөн. Тухайлбал :
Богд, Чигэстэй голууд хур бороо ихтэй үед үерлэж гольдролоосоо хальж улмаар хотын төв хэсэг, нисэх буудлын авто зам, цэнгэлдэх хүрээлэнгийн орчмын газрууд, үйлдвэрийн бааз, гал команд, энэ орчмын гэр хороолол, зарим албан байгууллагуудын контор зэрэг газрууд буюу хотын нийт нутаг дэвсгэрийн 40-60 хувь нь үерт автагддаг байна. Богд, Чигэстэй голын хөндийд эргээ идэх процесс /эргийн элэгдэл, идэгдэл /идэвхитэй явагддаг бөгөөд энэ нь голуудын тохойрч, эргэсэн хэсгүүдэд илүү илэрдэг. Эргийн идэгдлийн мөргөцгийн өндөр 6.0-10.0 м хүрдэг. Чигэстэй голын зүүн, баруун талын татам, Богдын голын арлын хэсэг, хотын төвийн өмнөд хэсгээр алаг цоог байдлаар намагжих процесс явагдсан байна. Намгийг үүсгэгч хурдас нь хар хүрэн өнгөтэй урсамтгай байдалтай шаварлаг хөрсний төрлөөр илэрнэ. Хөлдөхдөө хүчтэй овойж хүйтний овойлтын дов, сондуул, гадаргуугийн хагарлууд үүсгэдэг. Дов сондуулын өндөр 15-30 см, голч нь 0.4-1.0 м, намгийн зузаан 1.5-2.0 метр байна.
Хүйтний улиралд голын татам, эргийн хэсгээр мөсөн халиа тошин идэвхитэй явагддаг. Тухайлбал: Чигэстэй голын зүүн, баруун талын татам, татмын нам дэнж, тэр орчмын гэр хороолол байрлах захын хашаанууд хүртэл 0.5- 1.0 км2 орчим талбайд, Богд, Чигэстэй голууд нийлсэн захын хэсгээс баруун тийш хотын төвийн урд хэсгээр 0.3-0.5 км2 талбайг тус тус хамарч мөсөн халиа үүсдэг. Хур тундас ихтэй жилд халианы хэмжээ нэмэгддэг. Хотын эргэн тойронд орших Ямаа майлдаг болон Товцогт хайрхан зэрэг 2800 м-ээс дээш өргөгдсөн өндөр уулсын налуу хажуу, бэл хормойн хэсгээр хэд хэдэн удаагийн нуралт үүсэж байсан байна. Энэ үзэгдэл, үйл явц цаашдаа ч явагдах бүрэн боломжтой.
Улиастай хотын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд дараах төрлийн хөрс чулуулгууд ангилагдсан байна.
Богд, Чигэстэй голууд хур бороо ихтэй үед үерлэж гольдролоосоо хальж улмаар хотын төв хэсэг, нисэх буудлын авто зам, цэнгэлдэх хүрээлэнгийн орчмын газрууд, үйлдвэрийн бааз, гал команд, энэ орчмын гэр хороолол, зарим албан байгууллагуудын контор зэрэг газрууд буюу хотын нийт нутаг дэвсгэрийн 40-60 хувь нь үерт автагддаг байна. Богд, Чигэстэй голын хөндийд эргээ идэх процесс /эргийн элэгдэл, идэгдэл /идэвхитэй явагддаг бөгөөд энэ нь голуудын тохойрч, эргэсэн хэсгүүдэд илүү илэрдэг. Эргийн идэгдлийн мөргөцгийн өндөр 6.0-10.0 м хүрдэг. Чигэстэй голын зүүн, баруун талын татам, Богдын голын арлын хэсэг, хотын төвийн өмнөд хэсгээр алаг цоог байдлаар намагжих процесс явагдсан байна. Намгийг үүсгэгч хурдас нь хар хүрэн өнгөтэй урсамтгай байдалтай шаварлаг хөрсний төрлөөр илэрнэ. Хөлдөхдөө хүчтэй овойж хүйтний овойлтын дов, сондуул, гадаргуугийн хагарлууд үүсгэдэг. Дов сондуулын өндөр 15-30 см, голч нь 0.4-1.0 м, намгийн зузаан 1.5-2.0 метр байна.
Хүйтний улиралд голын татам, эргийн хэсгээр мөсөн халиа тошин идэвхитэй явагддаг. Тухайлбал: Чигэстэй голын зүүн, баруун талын татам, татмын нам дэнж, тэр орчмын гэр хороолол байрлах захын хашаанууд хүртэл 0.5- 1.0 км2 орчим талбайд, Богд, Чигэстэй голууд нийлсэн захын хэсгээс баруун тийш хотын төвийн урд хэсгээр 0.3-0.5 км2 талбайг тус тус хамарч мөсөн халиа үүсдэг. Хур тундас ихтэй жилд халианы хэмжээ нэмэгддэг. Хотын эргэн тойронд орших Ямаа майлдаг болон Товцогт хайрхан зэрэг 2800 м-ээс дээш өргөгдсөн өндөр уулсын налуу хажуу, бэл хормойн хэсгээр хэд хэдэн удаагийн нуралт үүсэж байсан байна. Энэ үзэгдэл, үйл явц цаашдаа ч явагдах бүрэн боломжтой.
- Дээд болон орчин үеийн дөрөвдөгчийн настай аллювийн гаралтай, элсээр чигжигдсэн сайрган хөрс Богд, Чигэстэйн голын татам, татмын дээрхи дэнжийн хэсэгт өргөн тархалттай бөгөөд зузаан нь 50 – 60 м хүрнэ.
- Дээд-орчин үеийн дөрөвдөгчийн настай делюви, пролювийн гаралтай элс, сайргархаг элсэн бүрхэвч тархсан байна. Зузаан нь 10-50м байдаг. Ангилагдаагүй настай эолювийн хурдас уул нуруудын орой, хяр хэсгээр гүний чулуулгийг хучиж тогтоно. Зузаан нь 1.50-3.70 м-ээр тогтоогдсон болно.
Хүснэгт 1
Улиастай хотын нутаг дэвсгэрт тархсан хөрс
| д/д |
Төрөл бүрийн ширхэгтэй элсэн хөрс | |||
| Хэмхдэс материал % |
Янз бүрийн Ширхэгтэй элс % |
Тоосорхог хэсэг % |
Шаварлаг хэсэг % |
|
| 1 | 24.5 – 39.4 34.1 |
53.2 – 55.1 54.9 |
4.8 – 7.2 7.0 |
2.6 – 5.5 4.0 |
| Сайр, сайргархаг хөрс | ||||
| 2 | 73.3 – 75.3 74.3 |
22.9 – 24.1 23.5 |
2.1 – 1.8 1.5 |
0.6 – 0.8 0.7 |
Хүснэгт 2
Физик шинж чанарын нэгдсэн үзүүлэлт
| д/д | Фикик шинж чанарын үзүүлэлт |
Индекс | Хэмжих нэгж |
Хөрсний нэр төрөл | ||
| Сайрган хөрс | Элсэн хөрс | Хадан хөрс | ||||
| 1 | Байгалийн чийг | W | Нэгжээр | 0.023–0.10 0.06 |
0.021-0.06 0.052 |
|
| 2 | Урсалтын хязгаарын чийг |
WL | -- | -- | -- | |
| 3 | Имрэглдийн хязгаарын чийг |
Wр | -- | -- | -- | |
| 4 | Уян налархайн тоо |
Jр | -- | -- | -- | |
| 5 | Эрдэслэг хэсгийн нягт |
ps | г/см3 | 54-2.73 2.67 |
1.72-2.16 1.78 |
|
| 6 | Нягт | рп | -- | 1.90-2.48 2.17 |
1.72-2.16 1.78 |
2.14-2.65 2.57 |
| 7 | Хатуу хэсгийн нягт |
pd | -- | 1.83-2.36 2.072 |
1.59-2.12 1.75 |
|
| 8 | Сүвшил | n | Нэгжээр | 17.40-37.63 19.89 |
21.19-42.59 28.88 |
|
| 9 | Сүвшлийн илтгэлцүүр |
е | -- | 0.172-0.483 0.350 |
0.281-0.654 0.471 |
|
| 10 | Чийглэгийн зэрэг | Sr | -- | 0.05-0.93 0.54 |
0.14-0.55 0.28 |
|
| 11 | Хам байдал (консистенци) |
IL | -- | -- | -- | |
Хөрсний механик шинж чанарын норматив үзүүлэлт
Хүснэгт 3
| д/д |
Механик шинж чанарын үзүүлэлт |
Индекс | Хэмжих нэгж | Хөрсний нэр төрөл | ||
| Сайрган хөрс | Элсэн хөрс | Хадан хөрс |
||||
| 1 | Барьцалдах хүч | Сn | кПа кг/см2 |
2 0.02 |
25 0.025 |
-- |
| 2 | Дотоод үрэлтийн өнцөг |
φ | Град | 43 | 39 | -- |
| 3 | Хэв гажилтын модуль |
Ео | МПа Кг/см2 |
50 500 |
45 450 |
-- |
| 4 | Баримжаалсан Тооцооны эсэргүүцэл |
Rо | кПа кг/см2 |
500 50 |
400 40 |
-- |
| 5 | Нэг чиглэлийн шахагдалд үзүүлэх эсэргүүцэл |
Rv | МПа Кг/см2 |
-- | -- | 150 1500 |
| 6 | Хадан хөрсний өгөршлийн зэрэг |
Кэ | Нэгжээр | -- | -- | 0.85 |
Улиастай хотын геотехникийн нөхцлийн гол онцлог:
- Хотын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хөрсний ус голуудын татмын хэсгээр 0.5–0.30 м-ийн гүнд илрэх бөгөөд голуудын хөрсний усны байрлах түвшин өндөр хэлбэлзэлтэй байдаг
- Газар хөдлөлтийн 6 – 8 баллын бүс ангилагддаг
- Хөрс чулуулгийн тархалт, зузаан, насны ангилал болон бусад үзүүлэлтүүдийг тус хотын инженер-геологийн нөхцлийн зургаар үзүүлэв
- Физик-геологийн үзэгдэл үйл явц идэвхитэй хөгжсөн
- Улирлын хөлдөлтийн гүн 2.63-3.76м
Монгол улсын зөвлөх инженер Ж. Зулзагабаатар ,
Шинжлэх ухааны доктор, Академич Д.Дашжамц,
Магистрант инженер А.Батсайхан
Шинжлэх ухааны доктор, Академич Д.Дашжамц,
Магистрант инженер А.Батсайхан