Монгол Улс эрт дээр үеэс эхлэн сүм хийд, шашин соёлын барилга байгууламж, эртний хот суурин байгуулах туршлагатай ард түмэн билээ. Нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин соёл иргэншилд шилжсэн түүхэн үйл явцын хүрээнд хот байгуулалт хөгжиж, өнөөгийн хотын суурь тавигдсаар нэг жарныг туулж, хоёр дахь жарандаа орсон гэж үзэж болно.

Социализмын үед, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоонд нийцүүлэн улсын хөгжлийг уялдуулж төлөвлөх зорилгоор Улсын барилгын зургийн төв институт (УБЗТИ), Хөдөө аж ахуйн барилгын зураг төслийн институт (ХААБЗИ) болон салбарын яамдын дэргэдэх институтүүд ажиллаж, улс, хот, аймаг, сумдын хөгжлийн ерөнхий төсөл, төлөвлөгөө, хөтөлбөрүүдийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх ажлыг гүйцэтгэж байв.

Үүний тод жишээ нь:

●    БНМАУ-ын нутагшил хөгжлийн ерөнхий төсөл

●    Аялал жуулчлалын ерөнхий төсөл

●    Аймаг, сумдын газар зохион байгуулалтын схемүүд

●    21 аймаг, 359 сум, суурингийн төвийн ерөнхий төлөвлөгөөнүүд

Эдгээрийг 5 жилээр төлөвлөж, хэрэгжилтийг нь хянаж, шат дараатайгаар хэрэгжүүлж байв.

Харамсалтай нь, сүүлийн 30 жилийн хугацаанд Монгол Улсад хот байгуулалт, төлөвлөлтийн чиглэлээр боловсруулсан төлөвлөгөө, хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилт хангалтгүй байсаар ирсэн. Одоо эдгээр баримт бичгүүдийн хэрэгжилтийг дүгнэх, яагаад хэрэгжээгүй шалтгааныг тодорхойлох, цаашид хэрхэн шинэчлэн төлөвлөх, ямар бодлого баримтлах ёстойгоо тогтоож, шийдвэр гаргах шатандаа байгаа. 

Гэвч бодит байдал дээр мэргэжлийн зураг төсөл боловсруулах үйл ажиллагаанд асар том доголдол бий болсон. Үүнийг сайжруулах үүднээс хот байгуулалтын зураг төсөл боловсруулах үндсэн үе шатуудыг дараах байдлаар жагсаан харуулж болно:

1.Хүн амын нутагшилт суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл 

2.Салбарын хөгжлийн төсөл

3.Техник эдийн засгийн үндэслэл / ТЭЗҮ/

4.Бүс нутаг аймаг,нийслэл бичил бүс/бүлэг суурингийн хөгжлийн төсөл

5.Хот суурины хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө

6.Хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө

     Эдгээр жагсаалтаас харахад дээрх зураг төсөл бөловсруулах үе шатны эхний 4 үе шатны төсөл төлөвлөлтийг хийхгүй алгасаад зөвхөн ерөнхий төлөвлөгөө хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг зонхилж түүнээс хойших барилгажилтын төслүүдийг баримталж ирсэний уршиг одоо гараад байна. Аливаа улс орны барилгажилтын ажил нь өөрийн хууль норм дүрмийн хүрээнд дэс дараалалтай зураг төсвөөр дамжин ямарч нийгэм байхаас үл хамааран хэрэгждэг билээ. 1990 онд Монгол улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн нийгмээс зах зээлийн нийгэмд шилжсэн энэ үеэс барилгын салбарын бүх институт контор трест улсын чанартай байгууллагууд татан буугдаж бүгд хувийн хэвшил болох пүүс ХЭАА компани болон хуваагдаж энэ үеэс эхлэн ардчилал нэрийн дор барилгын салбарын замбараагүй байдал газар авсан түүхтэй. 

Хот байгуулалтын баримт бичгийг боловсруулахад хамгийн гол хүчин зүйл нь хотыг бүрдүүлдэг ганц үзүүлэлт хүн амын тоо байдаг. Хэдэн хүн амтай хот байх вэ гэдгээс шалтгаалж хүн амын тоон дээр тулгуурлан тооцоог эдийн засагч тооцож гаргаад үүнээс үндэслэн сургууль, цэцэрлэг бусад соёл олон нийтийн барилга байгууламжийн тоо хүчин чадал гудамж замын сүлжээ дэд бүтцийн хангамж хөрөнгө оруулалт санхүүжилт барилгын материал тээвэр зэрэг тооцоог гаргаж төсөв гаргадаг. Үүний үндсэн дээр улсын төсөвт тусгаж бодит зөв хөрөнгө оруулалт хийгддэг юм. Иймээс нэг жилийн өмнө зураг төсөв нь хийгдсэн барилга байгууламжийг улсын төсөвт тусгах нь үнэн зөв бөгөөд төсөв батлахад чухал үүрэгтэй. Харин төсвийг урьдчилан тааж тусгаад дараа нь зураг төсөв хийх тохиолдолд төсвийн өртөг өндөрсөж, хэд дахин нэмэгдэх магадлалтай. Үүнээс шалтгаалан дахин дахин төсөв нэмэх, тодотгол хийх шаардлага гарч, олон талын чирэгдэл үүсдэг болохыг анхаарах хэрэгтэй.

     2003 онд Монгол улсын Засгийн газар, Нийслэл хотын үе үеийн удирдлагуудын /улс төрийн албан тушаалтнуудын/ алдаатай шийдвэр гэхүү хот байгуулалтын хууль, норм дүрмийг зөрчиж тэр үеийн Хүний эрхийн комисс Улаанбаатар хотод шилжин ирж буй иргэдээс авдаг 50000 төгрөгийн төлбөрийг болиулж, үнэгүй болгосон. Энэ шийдвэр нь  10-15 жилийн дараа хотын хүн амын тоог 2-3 дахин ихсэх шалтгаан болно гэдгийг тухайн  үед хэлж байсан ч шийдвэр өөрчлөгдөөгүй.  Тэр цагаас хойш жилдээ 100-200 мянган хүн шилжин ирдэг болж хөдөөгөөс хотруу ирэх иргэдийн тоо 3-4 жилийн дотор 1 сая 200  гаруй мянган хүн амтай болсон. 

Энэ шийдвэр нь өнөөгийн Хот байгуулалтын бодлогод, хотын ерөнхий төлөвлөгөөний хэрэгжилтэд сөргөөр нөлөөлж, Улаанбаатар хотын хүн ам нь төлөвлөлтийн хугацаанаасаа өмнө механикаар хэт их өсөж, мөн 4 уулын дундах газар нутгийн даац, багтаамж, ундны усны нөөц, дэд бүтцийн хангамж, зам харилцаа нь ачааллаа даахгүй болж байна. Хүн амын тоо тооцооноосоо хэтэрвэл ямар уршигтай болохыг бид амсаж, Хот байгуулалтын зураг төслийг хүн амынхаа өсөлтийн араас нь хөөж төлөвлөх боломжгүй гэдгийг харуулсаар байна. Олон улсад ч ийм жишиг байхгүй. Бодит байдлыг мэдэж байгаа ч хот байгуулалтын мэргэжлийн хот төлөвлөлтийн зөвлөх архитекторууд, мэргэжилтэнгүүд нүдэн балаа чих нь дүүлий байгаа нь харамсалтай. 

Монгол улсын нутагшил хөгжлийн ерөнхий төсөлд Улсын нийслэл Улаанбаатар хотын хүн амын тоог тэр үеийн мэргэжлийн яамдуудын институтууд өөр өөрийн салбарын зүгээс ундны усны нөөцийн тооцоогоор 850 000 мянган хүнтэй, газар нутгийн багтаамжаар 1 000 000 хүнтэй, хот байгуулалтын үнэлгээний үзүүлэлтээр 1 сая хүнтэй хот байх тооцоонуудын гаргаж байсан. 

Ингээд бодоход хот байгуулалтыг хүний хүчин зүйл өөр өөрийн чиглэлийн тооцоо судалгааг сайн хийж, багтаамж, даац гэдгийг гаргадаг үнэлгээний олон аргачлал бий. Иймд өнөөгийн Улаанбаатар хот хүн амын хэт төвлөрөлөөс шалтгаалж зам барилга бусад хүний хүчин зүйлийн нөлөөллөөс түгжрэл, дэд бүтцийн байгууламжууд ачааллаа даахаа больж байгаа энэ цаг үед мэргэжлийн инженерүүд,  архитекторуудынхаа үгийг сонсох нь оновчтой. Мөн хотод шилжин ирэгсдийг зогсоож барилгажилтын ажлаа зөвхөн ганц хот руу чиглүүлэхийг зогсоох цаг болоод байна. 

Нэгэнт ийм нөхцөл байдал үүсээд буй энэ үед хотын төвд дахин дахин төлөвлөлт хийх нь тохиромжгүй юм. Манай улсын газар нутаг уудам ч нийслэл хотдоо хүн амынхаа 50-60 хувийг төвлөрүүлсэн тохиолдлыг дэлхийн бусад орнуудаас олж харахгүй. Жишээлбэл, Гонконг, Сингапур зэрэг газар нутаг багатай хот, улсуудыг дууриан өндөр барилгууд сүндэрлүүлж, төвлөрлийг нэмэгдүүлэх нь манай нөхцөл байдалд тохирохгүй.

Дэлхийн олон улс орнуудын туршлагаас харахад нийслэл хотод нийт хүн амынхаа 10-20 хувиас хэтрүүлэн төвлөрүүлдэггүй. Энэ нь хотын бичигдээгүй хууль бөгөөд хотын тогтвортой хөгжлийг хангах үндэс болдог. Тиймээс нийслэл хотод шилжин ирж суурьших иргэдэд тодорхой шалгуур тавьж, хатуу журам мөрдүүлэх, суурьших үйл явц нь өндөр хяналт, төлбөртэй байх ёстойг хотын удирдлагууд ойлгож ухамсарлах шаардлагатай болж байна.

Гарц гаргалгаа: Төв аймгийг Улаанбаатар муж болгоод 22 сумын төвүүдийг нь хоттой хурдны замаар холбоод дагуул хот болгон хөгжүүлэх боломжтой 

Хотын хэт төвлөрлөөс үүдэж буй асуудлыг шийдвэрлэх, алдаагаа засах хамгийн оновчтой гарц нь хүн амыг улс орныхоо нутаг дэвсгэрт жигд тархан суурьших нөхцөлийг бүрдүүлэх явдал юм. Үүний тулд нэн тэргүүнд улсын болон бүс нутгийн хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг яаралтай боловсруулж, баталсны үндсэн дээр бүх шатны байгууллагууд нэгдмэл журмаар дагаж мөрдөх шаардлагатай.

Нийслэл Улаанбаатар хот руу хүн татагдаж, төвлөрөл бий болж байгааг сааруулахын тулд хөдөө орон нутаг, бүсийн төв, аймаг сумдын хөгжлийг дэмжих бодлого хэрэгтэй. Үүнд:

●    Амьдрахад ая тухтай, аюулгүй, амгалан орчныг бүрдүүлэх;

●    Эдийн засгийн оновчтой зохицуулалт, татварын уян хатан бодлого хэрэгжүүлэх;

●    Бизнес эрхлэхэд ээлтэй, тогтвортой орчныг бүрдүүлэх;

●    Нийслэлтэй дүйцэхүйц хөгжсөн дагуул болон зэрэгцээ хотуудыг шинээр байгуулах;

●    Орчин үеийн технологи, инновац шингээсэн орон сууц, дэд бүтэц, барилга байгууламжийг барьж байгуулах.

Эдгээр чиглэлд хөрөнгө оруулалт хийж буй аж ахуйн нэгж, иргэдийг төрийн зүгээс бодлогын түвшинд дэмжиж, татварын хөнгөлөлт, хөнгөлөлттэй зээл зэрэг хэрэгцээт дэмжлэг үзүүлэх бүрэн боломжтой юм.

Өнөөгийн нөхцөл байдалд нийслэл Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг сааруулах, хүн амын суурьшлын жигд байдлыг хангах нэг боломжит хувилбар бол Төв аймгийг Улаанбаатар муж болгон өөрчлөх санал юм. Ингэснээр тус аймгийн 22 сумын төвүүдийг нийслэлтэй хурдны замаар холбож, эдгээрийг дагуул хот болгон хөгжүүлэх боломж бүрдэнэ.

Ийнхүү нийслэлийн 100–200 км радиуст байрлах сумдыг шат дараатайгаар хотжуулснаар Улаанбаатар хотыг тойрсон дагуул хотууд бий болж, хүн амыг тараан суурьшуулах, амьдрах орчныг сайжруулах, газрын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зэрэг олон талын үр ашиг гарна. Одоогоор нийслэлийн 1.5 сая гаруй иргэнд өмчлөх газар олдохгүй байгаа. Тиймээс дагуул хотуудыг хөгжүүлснээр энэ асуудлыг шийдвэрлэж, иргэдийг орон сууц, гэр бүлийн хэрэгцээнд нийцсэн газартай болгох, амьдрах нөхцөлийг хөдөө орон нутагт бүрдүүлэх бүрэн боломжтой.

Хот гэдэг ойлголт нь хүн амын тоо болон суурьшлын бүтцээс хамааран тодорхойлогддог бөгөөд энэ талаар Монгол Улсын “Хот байгуулалтын тухай” болон “Хотыг дахин хөгжүүлэх тухай” хуулиудад тодорхой заасан байдаг. Иймээс хууль эрх зүйн орчин бүрдсэн, зохицуулалт нь тодорхой байгаа нийгэмд амьдарч байж, хуулийг үл тоомсорлон, дур мэдэн шийдвэр гаргах, хууль зөрчиж авирлах нь зохисгүй бөгөөд цаашид тэвчих аргагүй байдалд хүргэж болзошгүй.

Бид хуультай улс оронд амьдарч байгаа учраас аливаа хот төлөвлөлт, дахин хөгжүүлэлт зэрэг асуудалд хуулийг чанд мөрдөж, мэргэжлийн үндэслэлтэй, бодлогын түвшинд хандах нь зүйтэй. Тиймээс холбогдох хууль, журам, тогтоомжийг сайтар судалж, түүнийг үндэс болгон шийдвэр гаргахыг холбогдох байгууллага, албан тушаалтнуудаас шаардах нь иргэн бүрийн үүрэг юм. 

Газрын наймаа далд эдийн засгийн хэлбэрээр явагдсаар байна  

Өнөөдрийн энэ өндөрлөгөөс эргэн харахад бидэнд ололт амжилт их байгаа ч 2002 онд батлагдсан Газрын тухай багц хуулинд өөрчлөлт оруулах, засах зайлшгүй шаардлагатай. Энэ 25 жилийн хугацаанд Газрын тухай хуулийг хэрэгжүүлэх явцдаа олон алдаа гаргасан. 

Монгол Улсын Газрын тухай хуулинд заасанчлан газар олголттой холбоотой бүх шатны шийдвэрийг Засаг дарга нар гаргадаг. Гэвч энэхүү эрх мэдлийг хэт өндөр түвшинд төвлөрүүлсэн нь, тэр дундаа Засаг даргын албан тушаал нь улс төрийн шинжтэй байгаагаас үүдэн хууль бус, ашиг сонирхлын зөрчилтэй шийдвэрүүд гарах нөхцөл бүрдэж, цаашдаа засч залруулахад хүндрэлтэй, аюултай байдал үүсгэж байна.

Газрын тухай багц хуулиар өөр ямар ч байгууллага, албан тушаалтан газар олгох эрхгүй байхад Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын захиргаанууд болон тэдгээрийг удирдаж буй албан тушаалтнууд хууль зөрчин, эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашиглаж байна. Тухайлбал, зөвхөн хамгаалалт, ашиглалт, хяналт тавих үүрэгтэй эдгээр байгууллагууд аялал жуулчлалын зориулалтаар түр отог, жижиг байгууламж барих ёстой газруудад бүрэн хэмжээний орон сууцны хороолол, хотхон барих зөвшөөрөл олгож, хууль зөрчсөн шийдвэрүүд гаргажээ.

Үүний тод жишээ нь НҮБ-ын хамгаалалтад байдаг Богд хан уулын дархан цаазат газарт Яармаг орчимд өндөр орон сууцны барилгууд олноор сүндэрлэж эхэлсэн явдал юм. Эдгээр нь зөвхөн нийслэлийн Засаг даргын мэдлээр зогсохгүй, түүнээс давсан эрх мэдэлтэй сайдуудын оролцоотойгоор шийдвэрлэгдсэн нь тодорхой болж байна.

Энэ мэт хууль зөрчсөн, норм дүрэмгүй газар олголт, хот төлөвлөлтийн зохисгүй байдал нь нийслэлийн хүн амын хэт төвлөрөл, хотын тэлэлт, байгаль орчны доройтол зэрэг олон сөрөг үр дагаврыг дагуулж буйг хариуцлагатайгаар анхаарах цаг болсон байна.

Мөн улс төрийн албан тушаалтнуудын зүгээс хот суурин газрын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөө гэх нэрийн дор мэргэжлийн бус, хийсвэр, мэдлэггүй шийдвэрүүд гаргаж байгаа нь анхаарал татаж байна. Жил бүр олгох газрын жагсаалтыг тухайн шатны Засаг дарга нарын үзэмжээр гаргаж, тэдний хэлснээр явсаар ирсэн нь дүрэм журамгүй, дур мэдсэн газар олголтын гол шалтгаан болжээ.

Үүний уршгаар өнөөгийн хот төлөвлөлтийн баримт бичгүүд, ерөнхий төлөвлөгөө болон бусад хөгжлийн чиг баримжаа боловсруулахад бодит бэрхшээл үүсэж, үндэс суурь нь алдагдсан байна. Бодит жишээ дурдахад, миний бие говийн бүсийн нэгэн жижиг суманд сумын төвийн ерөнхий төлөвлөгөөний судалгааны ажлаар очих үед газар олголтын замбараагүй байдал нүдэнд илт харагдсан юм. Тухайн сум ердөө 600 орчим хүн амтай хэрнээ нийт 1,500 нэгж талбар газар олгосон бүртгэлтэй байв. Гэтэл газар дээрээ очоод харахад баригдсан хэдхэн барилгаас өөр зүйл байхгүй, харин кадастрын зургаар бол ямар ч зай завсаргүй газар олголт хийгдсэн байлаа. Тэр ч бүү хэл, олгосон газруудын олонх нь шууд өмчлүүлсэн шийдвэртэй бөгөөд эдгээр нь нэг бус удаа бусдад дамжин зарагдсан байсан нь тухайн сумын төвд ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах боломжгүй болгож, хязгаарласан байв. Энэ нь газар олголтын нэрийн дор далд эдийн засаг, газрын наймаа хэрхэн өрнөж, төрийн бодлого, хууль тогтоомжийг үл тоомсорлон ирээдүйн хөгжлийн төлөвлөлтийг үгүй хийж байгаагийн тод жишээ юм.

Газрын асуудлаарх өнөөгийн алдаатай, замбараагүй байдал одооноос дорвитой засаж залруулалт хийхгүй бол цаашид улам даамжирч, нөхөж баршгүй сөрөг үр дагавар үүсэх аюултайг анхаарах нь зүйтэй.

Энэхүү алдааг засах эрх зүйн боломж нь Монгол Улсын Газрын тухай хуульд бий. Тухайлбал, доод шатны Засаг даргын буруу шийдвэрийг дээд шатны Засаг дарга цуцлах эрхтэй бөгөөд бүр цаашлаад аймаг, сум, дүүргийн Засаг даргын бүх шийдвэрийг Ерөнхий сайд хүртэл хүчингүй болгох эрхтэй байдаг. Энэ нь газар олголтод хяналт тавих, алдаатай шийдвэрийг залруулах үндсэн гарц юм.

Цаашид газар зохион байгуулалтын төлөвлөлт нь тухайн хот, сум, суурингийн батлагдсан ерөнхий төлөвлөгөөг үндэслэн явагдах ёстой. Ерөнхий төлөвлөгөө нь тухайн газрын зориулалт, байршлыг тодорхой заасан байдаг тул үүнийг мөрдсөнөөр иргэдэд чирэгдэл учрахгүй, газрын зориулалтаа өөрчлөх, байршил солих зэрэг хүндрэл үүсэхгүй байх боломжтой.

Гэтэл өнөөдөр газар олголт замбараагүй, дураараа явагдсаны улмаас иргэд олон төрлийн хүндрэлтэй тулгарч, зориулалтаа өөрчлүүлэх, зураг төсөл батлуулах, барилга барих явцад удаа дараа саатал гарч, цаг хугацаа алдаж байна. Энэ бүхэн бол өмнөх буруу бодлого, хууль зөрчсөн шийдвэрийн үр дагавар гэдгийг ухаарах хэрэгтэй. Харамсалтай нь, энэ төрлийн алдаатай газар олголт зөвхөн нийслэлд зогсохгүй орон нутагт ч түгж, дэлгэрэх хандлагатай болж байна. Хэрэв энэ байдлыг одооноос зогсоохгүй бол шинээр байгуулах хот суурингууд, тэр дундаа шинэ Хархорин хотын төлөвлөлтөд ч энэхүү гажуудал дахин давтагдах эрсдэл өндөр байна.

Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газар, газар зохион байгуулалтын байгууллагууд, зураг төсөл зохиогчид, барилгын салбарынхан энэхүү асуудлыг цаг алдалгүй анхаарч, эрс шинэчлэл хийх шаардлагатай байна. Бид газар нутгаа хайрлан хамгаалж, зөв төлөвлөж, зөв зохион байгуулахгүй бол ирээдүйд энэ улсын нутаг дэвсгэр дээр суурьших боломж улам хумигдах болно.

Өнөөдөр амьдарч буй бидний үүрэг бол зөвхөн өнөөгийн хэрэгцээгээ хангахаас илүүтэй, ирээдүй хойч үеийнхэндээ эх орон, газар нутгаа бүрэн бүтэн хадгалан үлдээх явдал гэдгийг ойлгох цаг хэдийнэ ирсэн байна. Энэ бол хариуцлагатай төр, ухамсартай иргэдийн хамтын зорилго байх ёстой.