“Хэн нэгнээс илүү гарах гэж биш, бусдад үлгэрлэх гэж ч биш. Харин зүгээр л өөрийн амьдрах орчноо өөрийн гараар бүтээхийг зорьсон юм” хэмээн хуучлах эрхмийг Х.Тулгат гэдэг. Тэрээр хотын дуу чимээ, түгжрэлээс ангид, цэвэр агаарт эхнэр, өндөр настай аавын хамтаар жилийн дөрвөн улирал өөрийн гараар ургуулсан ногоон төгөлдөө амьдарч байна. 

 “Ногоон   төгөл” хэмээн онцолсны учир Тулгат ах эхнэрийн хамтаар хашаандаа нийт 300 орчим мод, бут, сөөг, жимсний мод, усан оргилуур, олон төрлийн тотьны хүрээлэн барьж байгуулсан байна. Зарим мод нь 10 гаруй жилийн настай бол, зарим нь энэ хаврын шинэхэн суулгац юм. Тэд хавар, намартаа заавал нэг мод тарьдаг уламжлалтай. 18 жилийн турш уйгагүй хөдөлмөрлөснийхөө үр дүнд зуслангийн хашаа нь зөвхөн амьдрах орчин биш, жинхэнэ ногоон төгөл болгож чадсан байна.

Намайг Хишигт овогтой Тулгат гэдэг. Улаанбаатар хотод төрж өссөн хотын  унаган иргэн. Аав, ээж маань ч мөн адил хотынх. Бидний амьдрал III-р хорооллын 13 дугаар байранд өрнөж, бага насаа тэнд өнгөрөөсөн. 1978 оноос би Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрт том тэрэгний жолоочоор ажиллаж эхэлсэн. Түүгээрээ ажил, амьдралынхаа замыг тэгшилж, тэндээсээ гавьяаны амралтаа авсан. Ажил маань бусдын хувьд энгийн л жолооч мэт байж болох ч миний хувьд үнэхээр эрхэм байлаа. Миний эхнэрийг Олонцэцэг гэдэг. Бага залуу насандаа хивсний үйлдвэрт ажилладаг байсан юм. Одоо тэтгэвэрт гарсан. Бид бусдын адил ажиллаж, үр хүүхдээ өндийлгөж урагшилж амьдарч ирсэн онц гойд зүйлгүй.  Тэтгэвэртээ гарахдаа хоёулаа өөрийн гэсэн зуслангийн байшинтай болно гэж их  ярилцдаг байж билээ. Зусланд гарч амьдрах эхний шалтгаан маань энэ байсан. Дараагийн  шалтгаан нь би багаасаа нохойнд хайртай хүүхэд байсан. Орон сууцанд том нохой тэжээх хэцүү хөршүүд ч нэг их дуртай биш. Тиймээс зуслангийн газартай болсноор ноходтойгоо хамт  амьдрахад ямар ч асуудалгүй болох байсан юм. Тэтгэвэрт гарч зуслантай болж гэр бүлээрээ амьдрах хүслээ гүйцээхээр болсон. 

Нэг вагон палк

Зуслантай болох эхний оролдлого хөгтэй гэх үү хүндхэн түүхтэй. 2000 онд нэг найзтайгаа согоотын аманд газар авч нээх сайхан палкан байшин бариулахаар хүмүүс хөлсөлж авлаа. Барилгын ямар ч мэдэгдэхүүн байхгүй хоёр хүн чинь хүний хэлсэн үгээр л хөдөлдөг юм билээ. Хэдэн пальк орох вэ ямар материал хэрэгтэй байна гээд л байшин барих хүнээсээ л асууна шүү дээ. Гэтэл нэг вагон палка хүрчихнэ дээ гэж байна аа. Тэгээд найзтайгаа онгироод “хүү, хаа” гээд нэг вагон палка буулгаадахлаа. Нэг воганд 1050 ширхэг палка багтдаг юм билээ. Хүрэх үү гэсэн болчих байхаа л гэсэн. Гэтэл байшин маань жижгэрсээр байгаад бүр  3x4 метртэй төлөвшсөн өрөө нь гэхэд 2 гаран метртэй болчихсон байх жишээтэй үнэхээр инээдтэй хөгийн юм болсон. Гэтэл яасан гээч нөгөө хэд маань нэг нэгээр нь зөөж зарж үрээд архи уугаад л дуусгасан юм билээ. Сүүлд нь 10/10 тай байшин барихад ердөө 250 палка л хэрэгтэй байсан гэдгийг мэдэж байгаа юм.  Найз бид хоёр тэр үед чинь хүмүүстээ бүрэн итгэчихсэн хэрэг. Их сэтгэлээр унасан. Материал цаг хугацаагаараа тоглуулаад дууссан. Тэгээд яах вэ байшин барьсан уу барьсан. Ажил хийсэн үү хийсэн гээд салж байлаа. Сүүлд нь тэр байшин  газраа зарсан. Түүнээс хойш хаширсан. Байшингаа өөрөө барья, өөрийн гараар бүгдийг хийнэ гэж бодсон. 

Гэвч их яарахгүй, удаан хугацаанд хойшлуулаад явсаар байлаа. Харин хамгийн их хөдөлгөх хүч өгсөн шалтгаан бол эрүүл мэнд. 2005 онд осолд орж, хөлөө хугалснаар хоёр жил шахуу хэвтэрт гэртээ суусан. Орон сууцанд цахилгаан тасарвал лифт ажиллахгүй, гадагш гарах ч боломжгүй. Гэрийн хорионд орчихлоо л гэсэн үг. Тэгээд л эхэлсэн дээ. 

Амьдралынхаа үнэт зүйлсийн нэгийг өөрийн гараар бүтээж чадсанаараа бахархдаг

Охиныхоо нөтбүүкийг аваад барилгын технологи, материал хөрсний онцлог, дулаалга, төлөвлөлт гээд бүгдийг нь цэгцтэйгээр судалж эхэлсэн дээ. Байшингийнхаа зураг төслийг яаж хийх вэ… зүгээр нэг дөрвөлжин байх бас хэрэггүй санагдаад гадаадад баригдсан хауснуудын зургуудаас санаа аваад гаргасан. Надад хамгийн их таалагддаг хэсэг нь том өрөөний цонхны хэсэг. Жижиг нарийн олон цонхноос бүрдсэн хүнхэр хэлбэртэй нь гэрийн интерьер хэсгийг чимдэг. 

Эхнэр бид хоёр насаараа орон сууцанд амьдарч ирсэн гэр хороололд амьдарч үзээгүй л дээ. Анх зусланд дөрвөн улирлын турш амьдарна гэхэд хүмүүс гайхаж, “гал түлж чадах уу, ус зөөж амьдарч чадах уу?” гэж байсан нь  “Яагаад гэр хороололд халуун хүйтэн усаа, бохироо, халаалтаа ухаалаг шийдэж болохгүй гэж?” гэх сэдлийг өгсөн. За тэгээд  2008 онд зуслангийн газар авлаа. Тэр хавьдаа манайх бараг хамгийн захын, хүн амьдардаггүй шахуу газар байсан. Одоо айлууд зайгүй шахуу л болчхож.

Анхнаасаа зөвхөн зун амрах биш, жилийн дөрвөн улиралд амьдрах боломжтой байшин барихаар зорьчихсон, байшингаа 10x13м хэмжээтэй, 130 мкв-аар төлөвлөчихсөн учир суурийг хэрхэн зөв хийх вэ, шал, хана, дээврийн дулаалгыг яаж шийдэх, каркас хэрхэн босгох вэ гээд асуудал их байсан. Энэ хавийн хөрс цэвдэгтэй учраас сууриа зөв шийдэх хамгийн чухал байсан. Цэвдэг ихтэй хүйтэнд овойж халуунд суудаг газар хөнгөн байшингийн хийц хамгийн их тохирох юм билээ. Тоосго блок бол тэсэхгүй. Тиймээс хамгийн хөнгөн, дулаан барилгын арга болох Канад технологийг сонгож  хундган тулгуураар сууриа шийдсэн. Тухайн үед Канад технологи Монголд бараг орж ирээгүй байсан байх аа. Энэ бүхнийг хүн хөлсөлж биш, өөрөө судалж, өөрөө төлөвлөсөн. Хаширсан хүн шүү дээ би. /Инээв/  Одоо манай энэ хавьд сайхан сайхан байшингууд их байдаг ч бүгд том том цууралт гажилт өгчихсөн. Хөрсөө, барих технологио судлаагүйгээс эд хөрөнгөөрөө хохироод л үлдэж байна.

Тухайн үед дулаан болон цэвэр бохироо шийдэх одоогийнх шиг хөгжсөн технологи байгаагүй. Агшин зуурын ус халаагч, кольцо ухаж соруулах системүүд л байсан. Тиймээс тэр жишгийг дагаж шийдэж байлаа. Харин энэ хавар хамгийн сүүлийн үеийн шийдлийг тавиулсан. 

Заримдаа хүмүүс "байшингаа яаж барьсан бэ, сангаа яаж шийдсэн бэ, халаалтаа яаж хийсэн бэ?" гэж асуудаг. Би барилгын мэргэжилтэн биш ээ. Гэхдээ судалсан, туршсан, амьдрал дээр бодитоор хэрэгжүүлсэн туршлагаа хуваалцаж болно. Харин та нар өөрсдөө нэмээд сайн судлаарай гэж зөвлөдөг. 

Миний дараагийн чухалчилсан зүйл бол хашаагаа зөв төлөвлөх байсан. Энэ бол их чухал ажил шүү. Хүмүүс үүнийг их тоодоггүй санагдсан. Би хамгийн түрүүнд гараашаа барьсан. Яг хашааныхаа хаалганы ойролцоо. Учир нь хашаа дотроо машинтайгаа олон удаа эргэж тойрох шаардлагагүй, гараашнаасаа шууд орох, гарах нь зөв шийдэл. Бусад хэсэгт байрлах зүйлд саад болоод байхгүй. Хүүхэд хөгшид агаарлаж, тоглож байхад машин тэрэгтэй орж ирж төвөг удахгүй амар байдаг. Мөн байшингаа барихад хэрэг болох бүх материал, багаж хэрэгслээ гараашдаа хадгалах зорилгоор барьсан гэх үү дээ. Зуны саруудад хамаатны хоёр дүүтэй хамтраад байшингаа ч босгож авлаа. 11 сар гэхэд бүрэн байшиндаа орж байлаа. Байшин барихад хэрэгтэй бүх багаж хэрэгслээ өөрөө авсан. Одоо ч гэсэн жижиг сажиг зүйлээ хийхдээ ч гэсэн багажаа худалдаад авчихдаг. Надад л үлдэнэ. Дараа хэрэгтэй учраас. Сүүлд байшингийнхаа зүүн талд террас хийх гээд гагнуур сураад гагнуурынхаа аппаратыг авсан. Хүнээр тоглуулснаасаа хойш тийм зарчимтай болсон доо. Амьдралын хамгийн үнэт зүйлсийн нэг болох ногоон орчныг өөрийн гараар бүтээж чадсандаа өөрөөрөө, ханиараа бахархдаг шүү.

Сонирхуулаад ярихад, том туршлага хуримтлуулсан зүйл бол эхнэртэйгээ ярилцаж байгаад байшингаа барьж дуустлаа гэрт амьдрахаар таван ханатай гэр авсан явдал юм. Монгол хүн, Монгол гэртээ амьдраад үзэх нь зүгээр ч үгүй, бас нэг том туршлага болдог юм билээ. Гэр барих бас л чанга эд байна лээ. Ядаж гэрээ барих өдөр тэнгэр жоохон таагүй салхи ихтэй байсан. Гэрийнхээ ханыг дугуйлаад тооноо босгоод униа өлгөөд дээвэр туургаа тавьж байтал аатай салхилаад авч шидчих гээд… хэдэн талаас нь татаж зүүгдэж байж л арай чамай босгож авсан. Анх найзууд гэр барина гэж байхад насаараа орон сууцанд байсан та хоёр чадах юм уу гэж байсан би ч Монгол хүн байна даа гээд том ам гарчихсан түүндээ хүрсэн учир сэтгэл хангалуун байсан шүү. Гэр, намуун тогтуун дулаан үед их сайхан. Харин бороо салхитай хүйтэн үед бас л чанга байдаг юм билээ. Ямартай ч байшингаа дуустал гэртээ амьдарсан. Одоо хааяа хүүхдүүд ирэхээр гэрээ барьдаг. Их давгүй барьдаг болсон шүү. 

Нам засаг  өөрчлөгдөхөд өмнө сайшаагдаж байсан ажил маань бараг нийгмийн дайсан аятай болчихдог юм байна

2009 оноос эхлэн тахиа галуу нугас гээд амьтад тэжээж эхэлсэн. Бас цацагт хяруул ч байсан юм. Тэдэндээ зориулаад нэлээн том цөөрөм хийсэн. Их олуулаа болсон. Өрхийн хэрэглээндээ хэрэглэчихнэ. Өглөө бүр шинэ өндөгтэй гээд сайхан зүйлс их байлаа. Байлаа гэхийн учир нь 2016 оны сонгууль болоод удаагүй хамаг дүрэм журам өөрчлөгдөөд зуслангийн бүсэд мал амьтан тэжээхийг хориглочихсон. Энэ шийдвэр миний олон жилийн хөдөлмөрийг үгүй хийсэн дээ. Уг нь бол 2012 онд хорооноос намайг дуудаад та хашаандаа сайхан орчныг бүрдүүлж амьдарч байгаа тул  “үлгэр жишээ” иргэн гэж хүртэл үнэлж байлаа. Бас манай хороонд төсөл ирчихсэн. Та төсөл бичээд оролцооч гээд санал тавьсан. Өрхийн аж ахуйг дэмжих жижиг дунд үйлдвэрлэлийн төсөл байсан. Би ч их сайшаалтай хүлээж аваад “Нутгийн дэгдээхэй” гэдэг нэртэй төсөл бичиж өгөөд миний төсөл шалгараад  2 сая төгрөгийн буцалтгүй тусламж аваад хөл газар хүрэхгүй баярлаж билээ. Тэр мөнгөөр би шувуу тахиагаа нэлээд үржүүлсэн. Ёстой үр шимийг нь хүртэх нь дээ гээд байж байтал хориглочихсон. 

Нэг сонгуулиар нам засаг өөрчлөгдөхөд өмнө сайшаагдаж байсан ажил маань бараг нийгмийн дайсан аятай болчихдог юм байна. Шууд шувуунуудаа устгалд оруул гээд мэдэгдэл тушаал оруулж ирсэн. Тэр даруйд л нь больчихсон. Гэхдээ надаас бусад нь тэгж тушаал шийдвэрээ дагасан хүн байдаггүй л юм шиг байна. Мал амьтан зөндөө л байна. Хэдэн жилийн хөдөлмөрөө нэг л өдөр устгах хүнд байсан. Монголын үндэсний телевизээр хүртэл Үлгэр жишээ айл гээд онцгойлон гарч байсан гээд бод доо. 

Цэцэг жимсний модны аль гоёыг нь тарьдаг

Манай гэрийн хүн хавар намартаа заавал нэг мод авч тарьдаг. Цэцэг жимсний модыг бол байж болох аль гоёыг нь тарьдаг. Манайх чинь хоёр том хүлэмжтэй байлаа. Нарийн ногоонуудаа тарьдаг. Хүлэмж их арчилгаатай болохоор сүүл рүүгээ эхнэр бид хоёр дийлэхгүй юм билээ. Хүүхдүүд бүгд гадаадад байдаг учир хамжих хүнгүй болсон. Хүлэмжтэй байхад их ногоо хураана. Түүнийгээ даршилж өчнөөн шил болгоод бэлдчихнэ. Орж гарсан хүмүүст өгнө. Өөрсдөө хэрэглэнэ. Сайхан байж дээ. Ер нь залуу шингэн, ам бүлтэй айлууд хүнсний ногоогоо тарьж ургуулаад хэрэглэх бүрэн боломжтой. Ямар гоё гэж санана. Хүлэмжээ буулгаад оронд нь зэрлэг жимсний мод тарьсан. Үхрийн нүд тошлоо гээд. Намартаа жимсээ түүгээд варень хийчихнэ. Өвөлжингөө хангалттай хүрэх жинхэнэ органик хүнсээ бэлдээд авчхаж болж байна.

Бас энэ хуш модыг хар даа. Орой дээр нь нэлээн хэдэн самар ургачихсан. Арав гаруй см жижигхэн мод суулгаж байсан одоо сүүдэрт нь самрыг нь болохыг хүлээгээд сууж байх жишээтэй. Ингээд бодохоор гайхалтай сайхан байгаа биз дээ. 

Мод тариад тэр нь бүтэлгүйтээд байгаа хүмүүст өөрийн туршлагаасаа зөвлөгөө хэлэхэд хөрсөө л сайн бэлдэх хэрэгтэй. Мод суулгах гээд ухсан нүхэндээ суулгацаа хийгээд гарсан шороогоор нь эргүүлээд хучаад байж болохгүй. Сайн суллаж өгөх хэрэгтэй. Үндэс хөрсөө сайн танин мэдэж дасах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Нарийн сайн мэдэхгүй ч гэсэн өөрсдийнхөө туршлагаасаа хуваалцвал, хөрсөндөө бууц үртэс 0.5 хайрга гэх мэтээр сийрэг хөнгөн байлгахад сайхан ургачихдаг. Модоо суулгахаасаа өмнө ухсан нүхээ сайхан усалж бэлдээрэй. Эхний жилүүдэд усалгаа бол их сайн хийнэ. Сүүлийн жилүүдэд бол өөрийн чийгээр л болчихдог юм шиг. 

Манай хашааны зүлэг бас нүд унагам байгаа биз дээ. Анх хонхор гүдгэр ихтэй дов сундуултай газар байсан юм. Тэгшилж дүүргэхийг нь дүүргэж, хотгор гүдгэрийг нь гишгэсээр маш тэгшхэн болгосон. Тэгээд ойрхондоо зүлэг тэгшлэгчээр тэгшлээд байхаар өтгөн шигүү сайхан ургадаг. Манайд ирсэн хүмүүс үүнийг хиймэл таримал гэж бодоод байдаг юм. Амьд гэхээр их гайхна аа. Тэгээд олуулаа ирсэн хүмүүс чинь нарийн явган замаар шахалдаад цуваад явна. Зүгээрээ зүлгэн дээгүүр яв гэхээр хайрлаад гээд байдаг юм.  Нээрээ би ургамлын харшилтай гээд л хамар битүүрээд асуудал ихтэй байдаг байсан. Гэтэл одоо зүгээр. Уушги цэвэршээд тэр юм уу ахуйтайгаа ойртоод тэр юм уу бүү мэд. Одоо бол хамар ам битүүрнэ гэж байхгүй. 

Урлагийн хүн болоод ч тэр үү энгийн зүйлийг ч уран сайхан байлгах тал дээр их анхаардаг

Энэ бүхнийг хийж бүтээхэд хүний өөрийн өссөн өндийсөн газрын хүмүүжил, тэвчээр их нөлөөлдөг юм шиг санагдсан. Миний аав Монгол Улсын Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн Кино найруулагч Д.Хишигт гээд хүн шүү дээ. Урлагийн хүн болоод ч тэр үү энгийн зүйлийг ч уран сайхан байлгах тал дээр их анхаардаг. Аливаа зүйлийг төлөвлөж, нэг бүрчлэн тооцож, хариуцлагатай ханддаг. Тэр чанарыг нь би дуурайсан байх. Энэ орчныг бүтээхэд их нөлөөсөн байх шүү. 

Одоо зүгээр сууж өдрийг өнгөрөөнө гэж байхгүй ээ. Хаана юу хийвэл илүү сайхан болох бол гээд хараад л сууж байдаг. Сүүлд энэ усан оргилуурыг хийсэн юм. Хийх санаа нэлээн хэдэн жилийн өмнө төрсөн. Энэ том бондгор чулуунуудыг л цуглуулах гэж удлаа. Энэ тэнд гэрийнхэнтэйгээ аялал, амралт сувилалд явахдаа бөөгнүүлсэн юм. Сууриа цутгаад, ус тусгаарлалт хийгээд, чулуунуудаа үзэмжийг нь харж байгаад тойруулаад жижиг мотор тавьчихсан юм. Боломжийн харагдаж байгаа биз. Хэдэн загас авчраад хийчихвэл дэмий юм болох  болов уу гэж халгаад байгаа. 

Одоо харин байшингийнхаа зүүн талд террас хийх гээд гагнуур хийж сурсан. Гагнуурынхаа багажийг худалдаад авчихсан байгаа. Энэ зун террасны л ажилтай байна даа. 

Хийе бүтээе гэвэл багаас ч эхэлж болдог 

Сүүлдээ үүндээ хамаг зүрх сэтгэлээ өгчихдөг болчихдог юм байна. Үүнийг яавал гоё болох бол өөр юуг засаад тохижуулах вэ байз гээд хараад суудаг болчихдог. Улам л ихийг хүсээд байдаг юм байна. Энэ бол миний 18 жилийн хөдөлмөр. Хүн бүр уйгагүй байвал ногоон орчинд амьдарч болно. 

 Сүүлийн үед санаа зовж байгаа зүйл бол дахин төлөвлөлт байна. Хэзээ мөдгүй дахин төлөвлөөд газраа өг! хаус хороолол, орон сууц, үйлдвэр үйлчилгээ барина гэвэл яана аа гээд. Дахин төлөвлөлт их эрчимтэй явж байх шиг харагдаад байх юм. Тэгвэл энэ хэдээ модоо яанаа цэцэг жимсээ яана аа гэж хий л үймэрч суух юм даа. 

Миний ярилцлагыг цаг заваа гаргаад уншиж буй танд миний зүгээс зөвлөж хэлэхэд заавал мөнгөтэй байж энэ бүхнийг хийдэг юм биш шүү дээ. Би тэтгэвэрт эхнэр тэтгэвэрт аав тэтгэвэрт. Гурван тэтгэврийн хүмүүс л байна. Хувийн эрхлэдэг бизнес байхгүй. Хурааж дарсан мөнгө байхгүй. Гэхдээ өөрийн орчингоо гоё сайхан сэтгэл ханамжтай болгоход багаас л эхэлнэ шүү гэж хэлмээр байна. 

Д.Болорцэцэг