Сүүлийн жилүүдэд Монгол улс агаарын бохирдол, эрчим хүчний ядуурал, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг хүндрэлтэй асуудлуудтай тулгарч байгаа бөгөөд ялангуяа Улаанбаатар хот болон төв суурин газрын нягтаршил ихтэй бүсүүдэд илүү төвлөрч байна. Европын Холбооны Свич-Эшиа хөтөлбөрийн санхүүжилттэй хэрэгжиж буй “Дулаан шийдэл-2” (SOAP II) төсөл нь гэр хорооллын амины орон сууцыг дулаалж, дулаан алдагдлыг багасгаснаар агаарын бохирдлыг бууруулахад хувь нэмрээ оруулах зорилготой. Дулаан шийдэл төсөл нь дээрх асуудлуудыг шийдвэрлэхэд чиглэн ажиллаж байна. Бидний урт хугацааны зорилт бол үр дүнтэй дулаалга хийх аргачлалыг боловсруулж хэрэгжүүлснээр агаарын бохирдлыг бууруулах, эрүүл мэнд, эдийн засгийн хэмнэлтийг бий болгох, тав тухыг нэмэгдүүлж, эрчим хүчний хэрэглээг багасгах юм. “Өвлийн хэмжилт” нэртэй хяналт үнэлгээний судалгааг тогтмол зохион байгуулдаг. 

Судалгаагааг төслийн үйл ажиллагааны хэрэгжилтийг сайжруулах, үр дүнтэй болгох, цаашдын төлөвлөгөө боловсруулахад ашиглах зорилгоор хийдэг. Иймээс бид жил бүр хүйтний улиралд дулаалгатай болон дулаалгагүй айл өрхүүдийн байшинд төхөөрөмж суурилуулан хэмжилт хийдэг. Энэхүү судалгаа нь Улаанбаатар болон Дархан хотуудын гэр хороололын байшингуудыг бүтэн дулаалгатай, хагас дулаалгатай, дулаалгагүй гэсэн гурван бүлэгт хуваан дулаалгын түвшин хэрхэн үр дүнд нөлөөлж байгааг тодорхойлсон. 

2024–2025 оны Өвлийн хэмжилтээр өрхийн эрчим хүчний хэрэглээ, дотоод орчны агаарын чанар, дулааны тав тухын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл, мөн эрчим хүчний ядуурлын нийгэм, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг харуулсан. 

Энэхүү нийтлэл нь судалгааны тайлангийн гол үр дүнг товчлон харуулж, гэр хорооллын амины орон сууцыг дулаалж эрчим хүчний үр ашгийг сайжруулах замаар агаарын бохирдлыг бууруулаж, амьдралын нөхцөлийг сайжруулж болохыг харуулахыг зорьсон.

Аргачлал

Өвлийн хэмжилтээр Улаанбаатар хот болон Дархан-Уул аймгийн гэр хорооллын 100 өрхийн байшинг хамруулсан. Өрхүүдийг газарзүйн байршил, дулаалгын түвшний (бүтэн дулаалгатай, хагас дулаалгатай-5 см дээврийн дулаалга, дулаалгагүй) үндсэн дээр сонгосон. 

Судалгаанд дараах мэдээллийг цуглуулсан:

• Дотор агаарын чанарын хяналт (температур, чийгшил, PM2.5, CO₂).
• Долоо хоногийн түлшний хэрэглээ.
• Цахилгааны хэрэглээний бүртгэл.
• Нийгэм эдийн засаг, эрүүл мэндийн судалгаа.
• Мэдээллийн бүрэн байдлыг шалгаж, эцсийн дүн шинжилгээнд 83 өрхийн датаг ашигласан.

Онцлох үр дүн

Эрчим хүчний хэрэглээ ба хүлэмжийн хийн ялгаруулалт

Судалгаагаар бүтэн дулаалга нь техникийн болон байгаль орчны ач холбогдолтой болохыг нотолсон.

1. Эрчим хүчний хэрэглээ ба хүлэмжийн хийн ялгаруулалт

• Судалгаагаар бүтэн дулаалга нь техникийн болон байгаль орчны ач холбогдолтой болохыг нотолсон.

  Дулаалгын төрөл (дундаж үзүүлэлт)	Жилийн түлшний хэрэглээ (MВт.ц)	Халаалтын хэрэглээ (MВт.ц)	Хүлэмжийн хийн ялгаруулт (тCO₂)
  Бүтэн дулаалгатай өрх	26.4	32.7	2.9
  Хагас дулаалгатай өрх (дээврийн 5см дулаалга)	31.37	64.5	10.3
  Дулаалгагүй өрх	44.9	100.43	15.3

  
  

Бүтэн дулаалгатай айл өрх нь  /дан цахилгаанаар халдаг/ дулаалга хийлгээгүй өрхөөс 41 %‑иар бага түлш хэрэглэж, Нүүрсхүчлийн хийг (CO₂) 10 дахин бага ялгаруулсан байна. Хагас дулаалгатай өрхүүд мөн эерэг үр дүнтэй байгаа ч бүтэн дулаалгатай өрхүүдээс үзүүлэлт доогуур байна.

2. Дулааны тав тух

Ихэнх айлын агаарын дундаж температур “дулаан”- аас  “халуун” нөхцөлтэй байсан бөгөөд бүтэн дулаалгатай байшингийн дотор агаарын температур тогтвортой байна.

• Бүтэн дулаалгатай өрхүүдийн дотоод температурын хэлбэлзэл дунджаар 4.5 °C.
• Хагас дулаалгатайд 11.2 °C, дулаалгагүй өрхүүдэд 13 °C.
• Бүтэн дулаалгатай өрхүүдэд чийгшил бага байж, 73 %-д хуурайшилтын асуудал ажиглагджээ.
• Сэтгэл ханамж: бүтэн дулаалгатай өрхүүд байшингаа 10 онооноос дунджаар 8 оноогоор, дулаалгагүй өрхүүд 4.4 оноогоор үнэлсэн байна. 

Зураг 1. Testo температур  хэмжигчийг нүүрсээр халаадаг хагас дулаалгатай байшинд суурилуулсан байдал

3. Дотоод орчны агаарын чанар

Уг судалгаагаар айл өрхүүд дулаалга хийлгэхийн сацуу хатуу түлш буюу сайжруулсан нүүрсний хэрэглээг багасгаснаар агаарын чанарыг сайжруулахад нөлөөлсөн нь харагдаж байна.  Гэсэн хэдий ч цаашид агаар шүүгч ашиглах, агааржуулалтыг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай хэвээр байна.

• Дундаж PM2.5: 66 мкг/м³ – энэ нь Монгол Улсын агаарын чанарын стандартын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс (50 мкг/м³) хэтэрсэн, мөн ДЭМБ-ын зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс (жилийн дундаж 5 мкг/м³) 13 дахин их байна. /2023 онд 109 мкг/м³ байсан үзүүлэлтээс буурсан./
• Дундаж CO₂: 784 ppm – энэ нь агаарын чанарын стандартын дагуу хэвийн хязгаар болох 1,000 ppm-ээс бага байна.

   а) нүүрсээр халаадаг дулаалгагүй байшин,

             б)цахилгаанаар халаадаг хагас дулаалгатай байшин 

Зураг 2. AirVisual агаарын чанарын төхөөрөмжийг суурилуулсан байдал

4. Эрүүл мэнд ба нийгмийн нөлөөлөл

Судалгаанд хамрагдсан өрхийн гишүүдийн эрүүл мэндийн талаарх асуумж судалгааны үр дүнгээс харахад амьсгалын замын өвчин болон цусны даралт ихсэх өвчин түгээмэл байна. Судалгаанд оролцогч айл өрхүүдээс 59 хүн агаар дуслын замаар дамжих өвчнөөр өвдсөн байна. Мөн 30 оролцогч өвлийн улиралд эрүүл мэндийн шалтгаанаар ажил болон сургуулиасаа чөлөө авсан талаараа дурдсан.

Дулаалгагүй болон хагас дулаалгатай 58 өрхийн 20 насанд хүрэгч өвчний улмаас 5–14 хоног ажилдаа яваагүй, 8 хүүхэд сургууль эсвэл цэцэрлэгт дунджаар 3 хоног чөлөө авсан байна. Бүтэн дулаалгатай 11 өрхөөс зөвхөн 1 насанд хүрэгч, 1 хүүхэд ажил болон сургуулиасаа чөлөө авсан, аль аль нь ойролцоогоор 1 долоо хоног үргэлжилсэн байна.

Оролцогч өрхүүдийн ихэнх нь сард 1–1.5 сая төгрөгийн орлоготой байсан. Бүтэн дулаалгатай өрхүүд ихэвчлэн өндөр орлоготой боловч дан цахилгаан халаалт ашигласнаас сард төлөх цахилгааны төлбөр өндөр гарч эдийн засгийн хувьд зарим нэг талаар дарамт болсон бөгөөд  энэ нь 2024 оны намар цахилгааны тариф 40%-иар нэмэгдсэнтэй мөн холбоотой.

Бодлогын зөвлөмж

Энэхүү судалгааны үр дүнгээс Монгол Улсын эрчим хүчний ядуурал болон утааг  бууруулахад тустай хэд хэдэн чухал сургамжийг онцолж байна. Үүнд:

• Дулаалга үр дүнтэй: Бүтэн дулаалга эрчим хүчний хэрэглээ болон түүний зардлыг бууруулаад зогсохгүй Хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг багасгана. Дулаалгатай хамт агааржуулалт, чийгийн зохицуулалтыг бодолцож үзэх хэрэгтэй.
• Цахилгааны үнэ: Цахилгаанаар халдаг дунд болон бага орлоготой өрхүүдэд цахилгааны шаталсан тариф хүндээр тусч санхүүгийн хувьд хүндрэл үүсгэж байгаа тул  тарифын бүтцийг дахин авч үзэх шаардлагатай.
• Зорилтот татаас: Нүүрсний татаас нь богино хугацаанд өрхүүдэд худалдан авах боломж, хүртээмжийг сайжруулж байгаа боловч агаарын чанар, уур амьсгалын өөрчлөлтийг багасгах зорилтуудтай уялдахгүй байна. Аажмаар шинэчлэл хийхдээ цэвэр эрчим хүчний шилжилтийг дэмжихийг нэн тэргүүнд тавих хэрэгтэй.
• Иргэдийн хандлага: Олон өрх санхүүгийн хувьд бололцоотой байвал илүү байгальд ээлтэй, цэвэр технологи болох нарны цахилгаан үүсгүүр, дулааны насос зэргийг ашиглан эрчим хүч, дулааны хэрэглээгээ шийдэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Олон нийтийн боловсрол, зорилтот санхүүгийн хөшүүрэг нь энэ шилжилтийг хурдасгах боломжтой.

(a) Дулаалга хийхийн өмнөх, 

(б) Дулаалга хийсний дараа
                                                   Зураг 3. Дулаалгын байдлыг харьцуулсан байдал 

Дүгнэлт

2024–2025 оны “Өвлийн хэмжилт” нь Монгол улсын агаарын бохирдол, эрчим хүчний ядуурал зэрэг давхар сорилтыг бууруулахад дулаалга зайлшгүй чухал болохыг баталж байна. Гэхдээ дан ганц техникийн шийдэл хангалтгүй байна. Эрчим хүчний ядууралд өртөх байдлыг бууруулах, өрхүүдийн эрчим хүчний хүртээмжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх, худалдан авах чадавхыг сайжруулах, иргэдийн мэдлэг, хандлагыг өөрчлөх зэргийг  бодлогын загварт тусгаж өгвөл зохистой.

Монгол Улс эрчим хүчний салбарын шинэчлэлт хийж байгаа энэ үед гэр хорооллын утааны асуудлаас өнгөрсөн хугацаанд авсан сургамж болон байгаль орчны нөхцөлийг сайжруулах зорилтыг эмзэг бүлгийн иргэдийн наад захын хэрэгцээтэй уялдуулан хэрэгжүүлэх нь нэн чухал гэдгийг дурдах нь зөв билээ. 

Энэхүү нийтлэлийг Европын Холбооны Свич-Эшиа-2 хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр “Жэрэс Монголиа” ОУТББ-аас хийсэн “Өвлийн хэмжилт 2024–2025” тайланд үндэслэн бэлтгэв.

Уг тайланг бүрэн эхээр авахыг хүсвэл administrative.gmn@geres.eu  и-мэйл хаягаар холбогдоно уу. 

Бэлтгэсэн: Техникийн мэргэжилтэн Ц. Ууганзаяа

Жэрэс Монголиа – ОУТББ-ын Монгол дахь Төлөөлөгчийн Газар

Энд дурдагдсан аливаа мэдээллийн үнэн зөв байдлыг “Дулаан шийдэл 2” төсөл бүрэн хариуцах бөгөөд Европын холбооны байр суурийг илэрхийлээгүй болно.