Хөдөлмөрч хүнийг амьдрал амжилтаар шагнадаг гэдэг. Энэ удаагийн VIP ярилцлагын буландаа “Хэв хашмал” ХХК-ийн ерөнхий захирал Р.Дүгэрсүрэнг урьж ярилцлаа. Тэрбээр залуу насандаа гаднын улсад хөдөлмөрлөн хөгжил дэвшлээс суралцаж, шударгаар хөдөлмөрлөхийн үр шимийг хүртэн бизнесээ эхлүүлсэн түүхээ хуваалцсан юм. 

Барилгын салбарынхан Хэв хашмал компанийг андахгүй биз ээ. Харин Р.Дүгэрсүрэн захирлыг тэр бүр мэдэхгүй болов уу. Та барилгын салбартай хэрхэн холбогдож байсан бэ? 

Миний бие 1971 онд Улаанбаатар хотод төрж өссөн. Хүүхэд байхдаа Яармагийн дэнж дээр тоглож өдрийг өнгөрөөдөг байлаа. Аав ээж маань барилгын салбартай салшгүй холбоотой хүмүүс бий. Аав маань барилгын инженер мэргэжилтэй, ээж маань барилгын технологич мэргэжилтэй. 1960 онд нийслэл хотод уугуул Увс нутгаас суурьшин нүүж ирээд аж үйлдвэрийн комбинат, төмөр бетон зовудад гавъяаныхаа амралтад гартлаа ажилласан хүмүүс бий.

Би Ерөнхий боловсролын 60-р сургуулийг сурч төгсөөд Барилгын техникумд сантехникийн инженер мэргэжил эзэмшин дулааны цахилгаан станцад ажиллаж байхдаа эхнэр Я.Цэвэлмаатайгаа танилцсан. 1992 онд хамтдаа Москвад очиж 5 жил ажиллаж амьдран 1997 онд эх орондоо буцаж ирсэн. 1998 онд анхны хүүхдээ өлгийдөж аав ээж болж байлаа. Тэр жилдээ хоёулаа хөтлөлцөөд л Солонгос руу ажил хийхээр явсан. Тэндээ эхний хэдэн сар хамтдаа даавууны үйлдвэрт ажиллаж байгаад дараа нь хайрцагны үйлдвэрт ажиллаж, хэв хашмалын үйлдвэрт цагийн ажил хийдэг байсан. Цагийн ажил хийж байхдаа манай улсад энэ л хамгийн хэрэгтэй юм байна гэж бодон 2006 онд Солонгос улсаас хэв хашмалын бараа материал хамгийн анх татан оруулж ирж байсан. 2008 онд компаниа албан ёсоор байгуулан өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байна.

Намайг бага байхад зуны амралтаараа бүгд л барилга дээр туслахын ажил хийдэг байлаа. 1985-1986 онд Хөдөлмөр нийгмийн өргөтгөл барьж байхад манай аав барилгын инженерээр ажиллаж байсан. Аавынхаа ажил дээр зуны амралтаараа очиж элс хайрга, тоосго зөөдөг байсан. Тухайн үед цалин хэд авдаг байсныг тод санахгүй байгаа ч аар саархан зүйлээр ч гэсэн барилгын салбартай холбоотой байсан юм шиг санагддаг. Аав ээжийнхээ ажил хөдөлмөрийг хажуунаас нь харж барилга барихад цаанаа юуг яадаг вэ гэдгийг харж өссөн дөө. Манай ээж бол төмөр бетон заводод ажилладаг байсан. Бид тэр үйлдвэрийг “ба, бэ”- гүй л мэддэг байсан. Яагаад гэхээр манай өвөө, ээж, ээжийн дүү гээд төрсөн дүү маань ч гэсэн тэр үйлдвэрт ажиллаж байсан. Одоо бол бетон арматур хийц компани болчихсон л доо. Аав маань барилга угсралтын конторт насаараа ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан 88 нас сүүдэр хүрч яваа буурай байна. Ээж маань цар тахлын үеэр бурханы оронд одсон. Хэрвээ одоо байсан бол 83 нас хүрэх байж. 

Солонгост ажиллаж байх үеийнхээ талаар товчхон ярьж болох уу?

2000-аад оны эхэн үеэр залуучууд бүгд л гадагшаа явж ажил хийдэг байлаа. Бүгд л Солонгос руу шуурч байсан. Миний үеийнхнээс Солонгост ажиллаж үзээгүй хүн гэж бараг байхгүй байх. Тэдний л нэгэн адил амьдралаа дээшлүүлье. Байр, машинтай болъё гээд л явж байлаа. Тухайн үед манай улс социалист орноос ардчилал руу шилжиж байсан улс төрийн тогтворгүй үе байсан. Оюутан сурагчид сургуулиа төгсөөд юу хийх вэ, хаана ажиллах вэ гээд л амьдралынхаа дараагийн үе рүү алхаж байна шүү дээ. Өнөөдрийнх шиг ийм өндөр өндөр, шилэн барилга барих хөгжил рүү дөхөөгүй үе байсан л даа. Биднийг Солонгост ажиллаж байх үед тухайн үеийн гаднын улсын хөгжил, барилга бүтээн байгуулалт ид хөгжиж, хийж бүтээж байгааг нь харж урамшиж, улс орон ингэж хөгждөг юм байна. Ажлыг ингэж хурдан шуурхай, бүтээмжтэй, гүйцэтгэлтэй хийдэг юм байна гэж үлгэр дуурайлал авч байлаа. Ёстой нөгөө "газар үзэж нүд тайлна" гэдэг шиг л юм болж байгаа юм. 

“Хэв хашмалд зулзаган мод ашигладаг байсныг халж, зориулалтын стандартын бүтээгдэхүүн хэрэглэж хэвшүүлсэндээ баяртай байдаг”

2008 онд компаниа байгуулах үед барилгын салбарын зах зээл ямар байсан бэ? Хүмүүс хэв хашмалыг хэр хүлээж авч байв?

Анх хувиараа оруулж ирэн худалдаалдаг байхад хэв хашмал, төмөр тулгуурын борлуулалт муу байсан. Учир нь хүмүүс тэр бүр сайн мэдэхгүй болохоор “хийж сурсан дадсан зүйлээрээ л хийе” гэдэг хандлагатай байлаа. Өнөөх л зулзаган модоо тайраад л бэлдээд хэрэглэнэ. Дараа нь түлш болгоод хэрэглэчихнэ, ашиглачихна гэдэг байлаа. Яваандаа зааж сургаад, барилга дээр нь очоод угсарч хийсээр сайн сурталчилж чадсан. Тухайн үед Солонгост мөн барилгын салбарт ажиллаж байсан залуус эх орондоо ирээд барилга дээр ажиллахдаа төмөр тулгуур, хэв хашмал хайна. Ажлаа хөнгөвчилж, хялбаршуулж хийж сурсан залуус ирээд асуугаад, түрээслээд аваад явдаг байсан нь хүмүүс хэрэглэж хэвшихэд, нөгөө талаасаа худалдаалж байгаа бидний борлуулалт өсөхөд ч их нөлөөлсөн.  Н.Эрдэнэбат болон Б.Одбаатар найзтайгаа хамтарч бизнесээ эхлүүлж байсан. Одоо найзууд маань тус тусдаа “ЭСУ” ХХК, “Хэв хийц” ХХК гэж компани байгуулан ажиллаж байна. 

Ерөнхийдөө хэв хашмалын салбарт гол үүсгэн байгуулагчид нь бид гэхэд хилсдэхгүй болов уу. Тухайн үед бид өөрсдийнхөө оруулж ирж буй хэв хашмалын бүтээгдэхүүнээ ашиглах, хэрэглэх талаар хүмүүст танилцуулаад л явж байлаа. Хэрэглэж үзсэн хүмүүс хурдан юм байна, амар юм байна гэх мэтээр ам сайтай байсан. Хамгийн анх Гранд Плаза гурван давхар барилга байхад 4,5 давхрын хэв хашмалыг өөрсдөө угсарч, хэв цутгалтыг нь хийж өгч хүмүүст ийм бүтээгдэхүүн байдаг гэдгийг таниулж байсан. Тэр үед барилгын салбар тэр чигтээ сопуд гэж байхгүй зулзаган шургааг мод ашиглан тулгуур хийдэг байсан. Одоо бол барилгын салбарт зулзаган мод ашигладаг нэг ч компани байхгүй. Бүгд л зориулалтын бүтээгдэхүүн ашиглаж хэвшсэн нь бусад орны хөгжил дэвшлээс суралцсан ахиц дэвшил гэж боддог. Хэв хашмал, тулгуур төмрийг мэддэг болчихсон учраас олон компани өөрсдөө импортлон оруулж, өөрсдийн хэрэглээнд хэрэглэдэг болсон байна. Нялх зулзаган мод ашигладаг байсныг халж зориулалтын стандартын бүтээгдэхүүн хэрэглэж хэвшүүлr чадсан гэж бодохоор бахархах сэтгэл төрдөг. 

Хэв хашмал, тулгуур төмөр бүтээгдэхүүнийг анх зах зээлд нэвтрүүлснээс хойш хэрхэн өөрчлөгдөж хөгжсөн бэ? Одоогоор хэчнээн нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна вэ?

Бүтээгдэхүүн хөгжлийн хувьд тулгуур төмөр дараагийн шатанд хөгжиж сайжирсаар систем тулгуур гээд гараад ирчихсэн. Манай компанийн хувьд систем тулгуурын автомат үйлдвэр оруулж ирэн үйлдвэрлээд явж байна. Бараа бүтээгдэхүүний нэр төрлийн хувьд хэв хашмал, тулгуур төмрөөс гадна барилгын арматур өндөрлөгчийг ч анх нэвтрүүлсэн. Байгальд ээлтэй хаягдал хуванцар боловсруулж хийдэг арматур өндөрлөгчийг дотооддоо үйлдвэрлээд 8 жил болж байна. Уг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхээс өмнө мод, чулуу ивэх зэргээр стандартын бус бүтээгдэхүүн ашиглаж байсан. Стандартын бус бүтээгдэхүүн ашигласнаар цаг хугацаа, эд хөрөнгөөрөө хохирох, ажил удаашрах, зарим тохиолдолд осол аваар гарах зэрэг асуудал үүсэх эрсдэлтэй. Гурван жилийн өмнөх судалгаагаар дотоодын зах зээлийн хэв хашмалын 30-40 хувийн хэрэгцээг манайх дангаараа хангаж байсан. Одоо бол энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхлэгчид олширсон учраас бидний эзлэх хувь багассан байх. Ерөнхийдөө хэв хашмалын чиглэлээр бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа 4-5 компани байна. Массаараа түрээслэх, худалдаалах үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллага, хувь хүн бол 90- ээд байх шиг байна. Өөрсдөө үйлдвэрлээд эхнээс нь бүтээж байгаа компани гарын таван хуруунд таарах цөөхөн бий. Ихэнх нь манайхаас худалдаж авах эсвэл гаднын улсаас импортолж байна. 

Компани байгуулаад ажиллаад шинэ бараа бүтээгдэхүүн барилгын салбарт нэвтрүүлэхэд шантарч байсан үе байгаа юу? 

Бид хоёрын хувьд тийм гонсойсон дурсамж санагдахгүй байна. Худлаа ярьсан хүнд бол мөрөөдөх ч завгүй ажилладаг байсан. Яагаад гэхээр өөрсдөө сонгосон зүйлдээ дуртай, хийх ёстой гээд л зүтгэдэг байлаа. Эцэс төгсгөлгүй, цаг наргүй юм шиг л ажиллаж байсан. Хүн тэгж ярьдаг шүү дээ, амьдрал ямар заавартайгаа ирэх биш гэдэг шиг гаднын улсын соёл, хөгжил дэвшил бидэнд цаашид хийх хэрэгжүүлэх ажил үйлсэд минь маш том чиглэл болсон. Цаг үеэ дагаад хувьсаж сайжирч байгаа нь нүдэн дээр өөрчлөгдөж байсан учраас хөгжил дэвшилтэй нь уралдаж л ажилладаг байлаа. 

 “Гадаадаас ажиллах хүч авахыг нээлттэй болгож өгөх хэрэгтэй” 

Таны бодлоор барилгын салбарт тулгамдаж буй асуудлыг юу гэж хардаг вэ? 

Нэгдүгээрт боловсон хүчин маш муу байна. Чадавхжуулах шаардлагатай гэж боддог. Яагаад гэхээр, ид хийж бүтээх насны залуучууд маань бүгд л Солонгос, Япон гээд л гадагшаа цагаачилж, ажиллаж амьдарч байна. Энийг ч бас буруутгах аргагүй юм. Манай улсын цалин, татвар, амьдрах өртөг зардал гээд өөрсдөөс нь шалтгаалахгүй маш олон асуудал бий. Манай улс ажиллах хүчээ хэдий их гадагшаа алдана тэр хэрээрээ ажиллах хүчээр дутаж байна. Тийм учраас гадаадаас ажиллах хүч авахыг нээлттэй болгож өгөх хэрэгтэй. Улс орон бүрээс ажиллах хүчний тоо эсвэл ажиллах салбараар хязгаарлах ч гэдэг юм уу бодлогын зохицуулалт маш их хэрэгтэй байгаа юм. Зөвхөн хятад ажилчид л сайн гэсэн үг биш шүү дээ. Филиппин, Хойд Солонгос, Узбекистан зэрэг орны ажилчид манай улсад ганц нэгээрээ ирж ажиллаж байна. Тэр дундаа Флиппин ажилчид үйлдвэрт маш сайн ажилладаг юм билээ. 

Мөн манай барилгын салбарынхан барилгыг үнэхээр гүйцэтгэл сайтай барьж байгуулж чаддаг болсон. Төсвийн хөрөнгөөр зарлаж буй тендерт гаднын компани шалгаруулж буй нь харамсалтай санагддаг. Хамгийн сүүлд Сэлбэ дэд төвийн гүйцэтгэлийн ажлыг Хятад компаниар хийлгүүлэхээр тендерт шалгаруулсныг барилгын салбарынхан маань эсэргүүцэн тэр шийдвэрийг өөрчилж чадсан. Энэ мэтчилэн гаднын компанийг тендерт шалгаруулсан ч туслан гүйцэтгэх компани нь дотоодын компаниуд л оролцдог. Бүх л ажлыг бид өөрсдөө хийж байгаа хэдий ч нөгөө ашиг авлагыг нь тендерт шалгарсан гаднын компани аваад явдаг. Энэ бол маш харамсалтай жишээ. Манай байгууллага хэдий барилга барьдаггүй ч гэлээ манайхаас хэв хашмал түрээслээд явж байгаа залуучууд маань 4-7 хоногт барилгын нэг давхрыг асуудалгүй барьчихаж байгаа юм. Ингээд бодохоор хэр хурдтай ажиллаж байгаа нь харагдаж байгаа биз. Угсралтын компаниуд бол үнэхээр сайжирсан. Тендерийг заавал жижиг компани гэхгүй олон жилийн туршлагатай томоохон компаниудад өгсөн бол валютаа гадагшаа алдахгүй байх, дотооддоо эргэлдүүлэх боломжтой. Дотоодын том том компаниудаа тендерт шалгаруулсан бол мэдээж туслан гүйцэтгэгчдэдээ цалингаа өгнө. Дотоодын компаниуд маань хяналтаа сайн тавьдаг гэх мэтчилэн давуу тал олон байгаа шүү дээ. 

Таны бизнестээ баримталдаг алтан зарчим юу вэ? 

Энэ дээр би нэг юм боддог юм. Биднийг зорьж ирж буй хэн ч бай, цаг үе, борлуулалтаас хамааран ашиг орлого байх, байхгүйгээс үл хамаараад тухайн ажилтны цалин мөнгө, нэмэгдэл, урамшуулал зэргийг нэг ч өдөр хоцроохгүй өгөх ёстой гэж боддог. Хүний хөдөлмөрийг үнэлэх хэрэгтэй. Тухайн ажилтны амьдралд юу тохиолдож байна гэдгийг мэддэг байх хэрэгтэй. 2008 оноос хойш тасралтгүй бизнес эрхлэхдээ хэдэн ч ажилтантай байсан цалингаа нэг ч өдөр хоцроож үзээгүй. Харин ч эсрэгээрээ Солонгост ажиллаж байсан шигээ Цагаан сар, наадам, шинэ жил зэрэг гэр бүлийн баяруудыг тохиолдуулаад ажилчдадаа бонус цалин олгодог. 

Нийгмийн хариуцлагын хүрээнд мөн хороо, дүүрэгтэйгээ хамтарч ажилладаг. Компанийн таван жилийн ойгоор хоёр ажилтнаа байр орон сууцаар, арван жилийн ойгоор машин унаа, орон сууцны урьдчилгаа төлбөр гэх зэргээр урамшуулж байсан. Нөгөө талаасаа ажилтны амьдралын чанар сайжрах, дээшлэх ёстой. 

Ажилчдаасаа гадна Хан- Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэгийн хүүхдийн сэхээн амьдруулах тасагт нэн шаардлагатай тоног төхөөрөмж хандивлаж байсан. Сүүлд дахин хүчилтөрөгчийн өрөө гэж барьж өгсөн. Компанийн 15 жилийн ойгоор Наран- Амгалан ахмадын асрамжийн газарт хашаанд нь худаг гаргаж өгсөн. Тус асрамжийн газрын ахмадууд ундны усаа хоёр километр хол худгаас зөөдөг байсан. Миний эмээ өвөө шиг хүмүүс хоёр хоёроороо тэрэг түрээд худаг руу явахыг хараад тухайн үедээ хэцүү л санагдаж байсан л даа. Энэ мэтчилэн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хийсэн ажлууд олон бий. Заримыг нь бас мартчихсан байна. 

Өвлийн улиралд барилгын ажил зогсдог бол манайх хэв хашмалаа үйлдвэрлэнэ, засварлана тэгсээр байтал хавартай золгочихдог. Анх хоёр ажилтантай үйлдвэрийн ажлаа эхэлж байсан бол одоо өргөжин тэлсээр 60-70 хүнийг тогтмол ажлын байраар хангаж байна. Өвлийн улиралд үйлдвэрээ зогсоож болохгүй шүү дээ. Хавар харилцагчдад маань ямар бараа бүтээгдэхүүн хэрэгтэй байгааг бодолцож ажил эхлэхэд эрэлттэй бараа бүтээгдэхүүнээ бэлэн байлгах ёстой. Барилгын ажил зогсчихлоо гээд ажилчдаа амраачихдаг байж болохгүй. Цаана нь ажилчдын маань амьдралын чанар мөн яригдаж байгаа. 

Цаг ашиглах, цагийн менежментийн хувьд яаж зохицуулдаг вэ? 

Манай байгууллагын хувьд ажлын цагаа “яс” барьдаг. Ажил өглөө 9-өөс эхэлдэг байхад цагийн өмнө ирчихсэн хөдөлмөр хамгааллын зааварчилгаагаа аваад ажилдаа гарахад бэлдэцгээж байдаг. Миний хувьд ажил хөдөлмөрийн гараагаа гаднын улсаас эхэлсэн болохоор яалт ч үгүй л цаг барьж сурсан. Компаниа дөнгөж байгуулчхаад  маш эрт ирдэг байсан. Эхний ирсэн залуучуудтайгаа мэндлээд ажил үүргийг нь тайлбарлаад л хурлаа хийгээд ажилдаа гарцгаадаг. Мэдээж залуучууд голдуу ажиллаж байна. Гарч орох, наргиж цэнгэх зүйл байна. Гэхдээ маргаашийн ажлаа алдаж, таслах тохиолдол харьцангуй бага. Тааруулж тохируулж хэрэглэх гэдэг соёлыг нэвтрүүлж чадсан юм болов уу даа гэж боддог. 

Цагийн юм цагтаа гэдгийг л гадаадад ажиллаж байхдаа маш сайн сурсан юм шиг санагддаг. Бизнесийн алтан зарчмыг тэндээс л сурсан гэж боддог. Ярьсан бол ажил хэрэгч байх, цаг баримтлах ёстой. Аливаа юмыг заавал дарга цэрэг гэж зиндаархахгүйгээр санаагаараа очоод хийчихдэг. Солонгост өөрийгөө би захирал гэж өргөмжилж, хайрцагладаг эготой хүн байдаггүй юм байна гэж харсан. Тэр ч талаараа ажилчдадаа зааж сургаад, манлайлаад, зөвлөөд явахыг хичээдэг. Хэчнээн ерөнхий захирал байсан ч шаардлагатай бол ажилчдынхаа дунд ороод л ажилладаг. Эхний таван жил яах аргагүй өөрөө юмаа ачна, зөөнө, тоног төхөрөөмж эвдэрвэл өөрөө засна. Одоо бол байгууллага томрохын хэрээр маш олон менежертэй боллоо. Тэдэндээ ажлын байрны чиг үүргээ өгөөд хянах, удирдах цаашлаад харилцагч түншийн харилцаагаа бэхжүүлэх тал дээр анхаарч ажиллаж байна.  

Э.Ариунтуяа