Манай улс түүхэндээ мега төсөл гэж нэрлэж болохуйц хоёр төслийг гаднын шууд хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлжээ. Тодруулбал, 1970-1980 онд Монгол-Зөвлөлтийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд Эрдэнэт үйлдвэрийн төслийг хэрэгжүүлсэн нь зөвхөн уул уурхай бус улс төр, геополитикийн өндөр ач холбогдолтой төсөл байв. Харин зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш гаднын хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлсэн төсөл гэвэл Оюу Толгой төслийг нэрлэж болно. Мега төсөл гэдэг ойлголт бидний хувьд шинэ мэт боловч дэлхий дахины хувьд аль хэдийн хэрэгжүүлээд үр шимийг нь хүртэн амтанд нь орчихсон ажил билээ.      Гаднын зарим улсад дор хаяж 1 тэрбум ам.доллароос доошгүй хөрөнгө оруулалт шаардах төслийг мега төсөл гэнэ гэж тодорхойлдог бол манай улсын хувьд, эдийн засгийн өсөлтөөс гадна нийгэм, улс төр, геополитикийн өндөр ач холбогдолтой төслийг хэлж болно. Жишээлбэл, манай улсын эдийн засгийн өсөлтийг хангаж иргэдийн амьдралыг сайжруулах замаар эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах, ядуурлыг бууруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх гэх мэт эдийн засаг, нийгмийнөндөр ач холбогдолтой төслүүдийг мега төсөл гэж ойлгож болно. 

НҮБ - ын World Investment Report буюу Дэлхийн хөрөнгө оруулалтын 2025 оны тайланд дурдсанаар 2024 онд дэлхийн улс орнууд хоорондоо 1,4 их наяд ам.долларын  хөрөнгө оруулжээ.   

ЭС: НҮБ (Хэмжих нэгж: их наяд ам.доллар)

       Энэ нь 2023 оноос 11 хувиар буурч хөгжингүй орнуудад гаднын шууд хөрөнгө оруулалт суларсан байна. Үүнд Европ, Хойд Америк гэх мэт орнууд хамгийн ихээр өртжээ. Харин хөгжиж буй орнуудын хувьд 0,2 хувь буюу хөрөнгө оруулалтын хэмжээ бараг өөрчлөгдөөгүй байна. Африкийн бүс нутагт гаднын санхүүжилт 75 хувь өссөн нь хамгийн их анхаарал татаж байгаа бол Азийн орнуудад гаднын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 3 хувь буурсан байна. 2023 онд дэлхийн барилгын зах зээлд ойролцоогоор 16 их наяд ам.долларын хөрөнгө оруулалт эргэлдсэн бол 2027 онд 6 хувиар өсөж ойролцоогоор 19 их наяд ам.долларын санхүүжилт болж өснө гэж тооцож байна.  

(ЭС: aecom.com)

Долоон тивийн хүүхдүүд ийнхүү нэгэндээ хөрөнгө оруулалт хийн бүтээн байгуулж, улс орны эдийн засгаа хөгжүүлж байна. Харин манай улсад 2024 онд нийт 4 орчим тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсний тал хувь нь Оюу Толгой төслийн санхүүжилт байгаа бол барилгын салбарт 15 сая ам.долларыг гаднын хөрөнгө оруулалтаар татжээ. Энэ нь 2023 оныхоос 4 орчим сая ам.доллароор буурсан үзүүлэлт юм.

ЭС: ҮСХ (хэмжих нэгж сая ам.доллар)

Ж.Дэлгэрсайхан: Хөрөнгө оруулагчид биднээс тогтвортой байдлыг л хардаг 

Гаднын хөрөнгө оруулалт эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж буй талаар СЭЗИС- аас “Монгол Улсад орж ирж буй гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын нөлөө”-г судалжээ. Уг судалгаагаар гаднын хөрөнгө оруулалт 1 хувь нэмэгдэхэд ДНБ 0,76 хувь өсөх үзүүлэлт ажиглагджээ. Гаднын санхүүжилтийг хэрхэн нэмэгдүүлэх талаар СЭЗИС–ийн Санхүүгийн тэнхимийн эрхлэгч, дэд профессор, эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайханаас тодрууллаа. Тэрбээр гаднын шууд хөрөнгө оруулалт манай улсын эдийн засгийг сайжруулах бас нэгэн гарц гэдгийг тодотгоод гаднын санхүүжилтийг татахын тулд хууль эрх зүйн орчин болон улс төрийн бодлогын хувьд тогтвортой байх ёстойг онцолсон юм. 

Бид гаднын хөрөнгө оруулалт татахын тулд юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд манай улсын гаднын хөрөнгө оруулалтын тал хувь нь Оюу Толгой төсөл дээр төвлөрч байна. 2020 оны байдлаар Оюу Толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нийт хөрөнгө оруулалтын 66 хувийг эзэлж байсан тохиолдол ч бий. Тэгэхээр гаднын хөрөнгө оруулалт манай улсад уул уурхайгаас бусад салбарт сул байгаа байдал ажиглагдаж байна. Үүний гол шалтгаан нь улс төр, хууль эрх зүйн тогтворгүй байдал. Монгол улс 2024 оны Transparency International буюу Авлигын төлөв байдлын индексээр 180 орноос 114-т жагсаж олон улсад сүүл мушгисан зэргээс гадна дэд бүтэц сайн хөгжөөгүй, инфляц савлагаатай гэх мэт эдийн засгийн олон хүчин зүйл байна. Гэхдээ хамгийн гол зүйл нь бодлого, хууль эрх зүйн тогтвортой байдал. Танай улсын татвар өндөр байна гэдэг гаднын хөрөнгө оруулагч байдаггүй. Тэгэхээр манай улсын хувьд хөрөнгө оруулах орчин эдийн засаг талаасаа таатай ч төрийн бодлого, хууль эрх зүйн хувьд тогтворгүй. Өмнөх засгийн хэрэгжүүлсэн ажлыг үгүйсгэх хандлагатай. Тэгэхээр өндөр хэлбэлзэлтэй эдийн засаг руу гаднын хөрөнгө оруулалт орж ирэх магадлал бага учраас бид нэгдүгээрт, бодлогын тогтвортой байдал бий болгох хэрэгтэй байна. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн нөхцөлөө сайжруулах, инфляцыг нам дор түвшинд буюу зорилтот түвшиндээ барих нь чухал байна. 

14 мега төслийн хувьд та юу хэлэх вэ? 

Манай улсад мега төсөл хэрэгжүүлэх хэрэгцээ шаардлага бий. Гэхдээ тэдгээр төслүүд нь Монгол Улсын мөрийн хөтөлбөрт нийцтэй, эдийн засгийн үр өгөөжтэй, хөгжлийн бодлого төлөвлөлттэй байх ёстой. Гэтэл хөгжлийн бодлогогүй, ТЭЗҮ боловсруулаагүй хэрхэн санхүүжих нь тодорхойгүй ердөө улс төрийн шоу маягаар төсөл гаргаж ирэх нь буруу. Г.Занданшатарын Засгийн Газар 14 мега төслийг эрэмбэлэн гол хэрэгжих боломжтой төслүүдээ эрчимтэй анхаарах нь зөв. Гэтэл зарим төслүүд нь хэн хаана яаж хэрэгжүүлэхээс эхлээд тодорхой байх ёстой зүйлс тодорхойгүй байна. 

СЭЗИС “Монгол Улсад орж ирж буй гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын нөлөө” сэдэвт судалгааны ажил хийсэн шүү дээ. Уг судалгааг яагаад хийх болсон бэ? Судалгааны үр дүнгээс дурдаач. 

Уг судалгааг эдийн засгаа яаж хөгжүүлэх ёстой вэ, гол гарц нь гадаадын хөрөнгө оруулалт мөн үү, 90 гаруй хувь нь уул уурхайн салбарт орж буй гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт манай улсын эдийн засагт яаж нөлөөлж байгаа вэ гэдгийг тодорхойлох цаашлаад, уул уурхайн салбарт нийт иргэдийн хандлага ямар байдгийг тодорхойлох зорилготой эдийн засаг, нийгмийн чиг баримжаатай судалгаа юм. Уул уурхайн салбарт хийгдсэн хөрөнгө оруулалт эдийн засагт асар өндөр нөлөө үзүүлж байна. Тодруулбал, уул уурхайн салбарт гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1 хувиар өсөхөд ДНБ-д 0,76 хувь нөлөөлдөг. ДНБ-ий өсөлтийн 0,76 хувь нь уул уурхайн салбар дахь гаднын хөрөнгө оруулалтаас хамааралтай байна. Нийт иргэдийн хувьд гаднын хөрөнгө оруулалт манай улсын эдийн засагт ашиг тустай гэдэгтэй санал нийлдэг нь судалгаагаар батлагдсан. Хамгийн чухлаар авч үздэг асуудал нь байгаль орчны нөхөн сэргээлт, эко системийн асуудал дээр анхаарлаа илүү сайжруулах ёстой гэж дүгнэсэн. Дараагийн дүгнэлт бол уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэхийн эсрэг байгаа тодорхой этгээдүүд, тэдгээрийн ашиг сонирхол дээр суурилсан санаатай эсэргүүцэл нийгэмд байж болзошгүй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. 

Барилгын салбарт уул уурхайд оруулсан ГШХО хэрхэн нөлөөлж буй талаар яривал…

МУ-ын эдийн засгийн 10 гаруй жилийн хөгжлийг харахад уул уурхайн салбар хөгжихөд дагаад зам тээвэр, үйлчилгээний салбар хөгждөг тогтолцоотой. Уул уурхай тээвэр үйлчилгээний салбар хөгжихийн хэрээр барилгын салбар дагаад хөгжиж байгаа юм. Жишээ нь, нэг хүнд ногдох ДНБ нүүрсний салбарын өсөлтөөс хамааран өрхийн нэрлэсэн орлогын түвшин нэмэгдэж буй нь барилгын салбарын өсөлтөд нөлөөлж байна. Барилгын салбар бол эдийн засгаа дагаж бүтээн байгуулалт нь явагддаг салбар. Орлого нэмэгдэхгүй байгаа тохиолдолд борлуулалт нэмэгдэхгүй. Барилгын салбарын борлуулалт, үнэ хоёр өсөж байгаа гол шалтгаан бол эдийн засгийн болон иргэдийн орлогын өсөлт дээрээс нь харьцангуй сөрөг шалтгаан нь хэт их төсөв буюу бусад чиглэлээр зарцуулж буй мөнгөний нийлүүлэлт юм. Эдийн засгийн өсөлтийг тодорхойлж байгаа уул уурхайн салбарын нөлөөлөл барилгын салбарт нэлээд хүчтэй дам илэрдэг.  

Монгол Улсын Засгийн Газар 2024-2028 оны хөгжлийн мөрийн хөтөлбөртөө 14 мега төсөл хэрэгжүүлэхээр тусгасан ба нийт төслүүдийг ач холбогдлоор нь эрэмбэлэн ангилсан. Эдгээрээс төмөр замын хил холболт, газрын тосны үйлдвэр, уран олборлолтын төсөл, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц зэрэг төслүүдийг хэрэгжиж эхэлсэнд тооцож байна. 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхэд нийт 43 их наяд төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай ба тус санхүүжилтийг төр хувийн хэвшил болон гаднын шууд хөрөнгө оруулалтаар бүрдүүлнэ гэж Засгийн Газраас мэдэгдсэн. Гэтэл тухайн улсын нөөц, газрын баялаг, хүн ам, газарзүйн байршил зэргээс хамааран хөрөнгө оруулах боломжтой салбарууд улс орон бүрд харилцан адилгүй. Манай улсад 2014-2024 онд зөвхөн барилгын салбарт орж ирсэн гаднын шууд хөрөнгө оруулалтыг авч үзвэл, 2014 онд 6,2 хувь буюу 124,1 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт эзэлж байсан бол 2024 онд 0,4 хувь буюу 15 сая ам.доллар болж буурсан байна. Манай улсын гаднын хөрөнгө оруулалт хамгийн их татдаг салбар нь уул уурхай олборлолтын салбар бөгөөд нийт улсын төсвийн гуравны нэг хувийг дангаараа бүрдүүлж байна. 

Энэ нь шууд утгаараа манай улсад орж ирэх гаднын санхүүжилт буурч байгаа ба дорвитой өсөхгүй байгааг харуулж байна.

(2011-2024 онд барилгын салбарт орж ирсэн гаднын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, сая ам.доллар)

Г.Батзориг: Өөрсдийн нөөц боломжоо бодитой тооцохгүйгээр том төсөл хэрэгжүүлнэ гэвэл хий хоосон мөрөөдөл болно

Хурдтай хөгжлийн төлөөх зориг нэртэй 14 мега төслийн талаар эдийн засагч Г.Батзориг, Л.Оюун-эрдэнийн удирдсан Засгийн газрын хувьд том төслүүддээ түлхүү анхаарч ажиллан богино хугацааны бодлогодоо алдсан юм болов уу. Энэ нь нүүрсний экспорт, долларын ханш, инфляц зэрэг олон хүчин зүйлсээс харж болно. Г.Занданшатарын Засгийн газар дунд болон богино хугацааны макро төсвийн бодлогуудааа илүү хэрэгжүүлэхээс гадна мега төслүүдээ давхар анхаарч явахгүй бол макро эдийн засаг, иргэдийн амьжиргаанд нөлөөлөх санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг нураагаад байна. Хамгийн гол нь эдийн засгаа тогтмол дээшлүүлэхийн тулд аж ахуй нэгжүүдээ татвар болоод бизнесийн орчноор дэмждэг, хувийн хэвшилтэйгээ өрсөлддөггүй Засгийн газар байгаасай гэж хүсэж байна. Эдийн засгийн өсөлт жилд дунджаар 4-5 хувь өсөж байхад 8 хувь хүрч өснө гэсэн зорилт бол хэт өөдрөг төсөөлөл байсан. Яагаад гэхээр олон улсад нүүрсний үнэ 40 орчим хувиар буурч Хятад улс ч мөн нүүрсний фортууд нь дүүрсэн гэх шалтгаанаар экспортоо багасгасан. 8 хувийг хэтэрхий өөдрөг төсөөлөл гэж анхнаасаа мэргэжлийн хүмүүс хэлж байсан. Одоо ч тэр нь бодит байдал дээр тоо томъёогоор батлагдаж байна. 

14 мега төслийг 4 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлнэ гэж төлөвлөсөн. Эдийн засгийн нөхцөл байдлаасаа төлөвлөсөн хугацаандаа төслүүдээ хэрэгжүүлж чадах уу? 

14 мега төсөл хэрэгжүүлэхээр зорьсноос хамгийн гол төсөл болох төмөр зам холболтын ажлын гэрээг өмнөх Засгийн газар амжилттай хийсэн. Үлдсэн төслүүдийн хувьд хугацаанд нь хэрэгжүүлэхийн тулд хүн хүчнээс эхлээд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Олон нөөц ашиглах учраас шууд 14 мега төслөө нэг дор бүгдийг нь хэрэгжүүлнэ гэхэд асуудалтай учраас ангилж эрэмбэлсэн нь зүйтэй шийдвэр байсан. Төмөр замын хил холболтын төсөл бол эдгээр төслүүдээс хамгийн чухал нь байсан. Тэрийгээ ч мөн хийж чадлаа. Цаашдаа мега төслүүдийг эдийн засагт тодорхой хэмжээний богино, дунд хугацааны бодлого хэрэгжүүлээд иргэдийн амьжиргаа тогтмол дээшлээд ААН-үүдийн борлуулалт ашиг нэмэгдэх ёстой байтал мега төслүүд рүүгээ хэтэрхий анхаарч ажилласнаас болоод богино, дунд хугацааны бодлогууд алдагдаж эргээд иргэдийн амжиргаа, ААН- үүдийн нөхцөл байдал хүндэрчихэж байгаа юм. Энийг нөөцөө бодож жил болгон тодорхой зорилт тавьж төлөвлөж ажиллахгүй бол 14 мега төсөл бүгдийг нь хэрэгжүүлнэ гэх нь хэтэрхий муйхар хэрэг болно. Өөрсдийн нөөц боломжоо бодитой тооцохгүйгээр том төсөл хэрэгжүүлнэ гэвэл хий хоосон мөрөөдөл болно. Мөрөөдөл нь цаанаа богино, дунд хугацааны макро эдийн засагт хор хохиролтой байна. 

14 мега төсөл хэрэгжүүлэхэд гаднын хөрөнгө оруулалт татах шаардлагатай. Хөрөнгө оруулалт татахын тулд бид юу анхаарах хэрэгтэй вэ? Бидний орхигдуулж байгаа зүйл юу вэ?

Мега төсөл хэрэгжүүлэхийн тулд гаднын хөрөнгө оруулалтгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжгүй. Гаднын хөрөнгө оруулалт ямар үед хамгийн их орж ирдэг вэ гэхээр, хамгийн наад зах нь зээлжих зэрэглэл байна. Тухайн улсын зээлжих зэрэглэл хөрөнгө оруулахад эрсдэл бага, өөрсөдтэйгээ адилхан өндөр хөгжилтэй орнуудтай харьцуулахад зээлжих зэрэглэл харьцангуй өндөр байх ёстой. Зээлжих зэрэглэлийг өндөр байлгахын тулд саяын ярьдаг төсөв мөнгөний бодлогоо зөв барих, инфляцыг тогтворжуулах, эдийн засаг тогтмол өсөлттэй байх гээд төрийн болоод нийгэм эдийн засгийн хувьд тогтвортой байх нь зээлжих зэрэглэл өндөр байхад нөлөөлнө. Хоёрдугаарт, өмнөх мега төсөл хэрэгжүүлсэн туршлага, гаднын хөрөнгө оруулагчтай харьцсан байдал харна. Энэ тал дээр хамгийн том жишээ бол Оюу Толгой уурхайн жишээ ярина. Энэ төсөл дээр хууль эрх зүйн асуудал байсан уу, далд уурхайн бүтээн байгуулалтад ямар асуудал байсан бэ, одоо шүүхийн ямар асуудал байгаа гэх мэт асуудал дараагийн хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд нөлөөлнө. Гэтэл бид одоо хүртэл Оюу Толгой уурхайн татварын асуудалтай байгаа. Гэхдээ төсөл сайн хэрэгжиж байгаа. Эдгээр асуудлаас гадна бидний туршлагад үндэслэн гаднын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Гуравдугаарт, бизнес хийхэд зах зээл нь хэр вэ, авлигал хээл хахуулийн асуудал, капиталын урсгал хэр байдаг зэрэг нөхцөл байдлыг нь харна. Эдгээрийг бүрдүүлэхийн тулд одоогийн засгийн газар маань “биеэ засаад гэрээ зас” гэдэг шиг эхлээд дотоодын эдийн засаг, инфляци, төрийн тогтвортой байдлаа зассаны дараа гаднын хөрөнгө оруулалт, 14 мега төсөл зэрэг бүтээн байгуулалтын ажлуудаа хийх хэрэгтэй. 

Үүнээс үзвэл, дэлхийд барилгын салбарын хөрөнгө оруулалт өсөх төлөвтэй байгаа бол эсрэгээрээ манай улсад хөрөнгө оруулалт улам багасаж байна. Манай улсын хөрөнгө оруулалтын гуравны хоёр хувийг уул уурхай олборлолтын салбар дангаараа бүрдүүлж байна. Барилгын салбарт гаднын хөрөнгө оруулалт муу байгаа хэд хэдэн шалтгаан байгаагаас хамгийн чухал нь инфляц, ханшийн савлагаа болон улс төрийн бодлого юм. Гаднын хөрөнгө оруулагчид биднээс тогтвортой төрийн бодлого, эдийн засгийн өсөлт болон өмнөх хөрөнгө оруулалтын туршлага зэргийг харгалзан хөрөнгө оруулалт хийх эсэхээ шийддэг байна. Цаашид манай улс гадаад дотоодын хөрөнгө роуулалтаа нэмэгдүүлье гэвэл, инфляцийг тогтворжуулж, төрийн бодлогоо тодорхой байлгах шаардлагатай байна.