Монгол Улсын барилгын салбарын томоохон бүтээн байгуулалтуудад чин сэтгэл, уйгагүй хөдөлмөрөөр гар бие оролцож, мэргэжлийн ур чадвар, ухаанаа харамгүй зориулж яваа нэгэн эрхэм бол  Монгол Улсын Гавьяат барилгачин, “Структур прожект” ХХК-ийн захирал Баярын Эрдэнэболд юм.

Энэ удаагийн “Барилгачны алдар” булангаар түүний амьдрал, ажлын туршлага, мэргэжлийн ололтыг онцлон хүргэж байгаадаа баяртай байна.

Та бол үе дамжсан инженер хүн. Хоёулаа яриагаа үүнээс эхлүүлбэл ямар вэ?

Инженер аавын “Инженер хүү "

Тийм ээ. Би инженерийн гэр бүлд төрж өссөн. Инженер Баярын  хүү инженер Эрдэнэболд гэдэг хүн байна. Миний аав Лувсанжамцын Баяр гээд Монголын барилгын салбарт өөрийн тод мөрөө үлдээсэн нэгэн. Барилгын механикийн багш, инженер хүн байсан. 1965 онд тухайн үеийн Монгол Улсын Их Сургуулийг барилгын инженер мэргэжлээр төгсөөд сургуульдаа үлдэж багшилсан, нэртэй багш хүн байлаа. Аав минь МУИС-аар овоглосон олон сайхан шавь нарыг бэлтгэсэн. Тэр хүмүүс өнөөдөр Монгол орны өнцөг булан бүрд инженерийн мэргэжлээрээ амжилттай ажиллаж яваа. Одоо эргээд харахад, аавынхаа мэргэжлийг залгамжилсан минь үнэхээр утга учиртай, бахархмаар хэрэг байж дээ гэж боддог. Хүн нас яваад ирэхээрээ амьдралын утга учрыг хайж сэтгэлээ дэвтээж суудаг болчихдог юм шиг байна. Миний хувьд тэр утга учир нь барилгын салбар, инженерийн мэргэжил, аавын маань замналтай холбогддог. Одоо бодоход бахархал дүүрэн сайхан санагддаг. 

Инженер мэргэжлийг сонгосон нь таны өөрийн шийдвэр байсан уу? Эсвэл аавын тань үлгэр дуурайлал нөлөөлсөн үү?

Миний хувьд арван жилээ төгсөх үедээ аль хэдийн барилгын инженер мэргэжлийг эргэлт буцалтгүй сонгочихсон байсан. Миний хүү инженер болно шүү гэж аав минь хэлж захиж байгаагүй. Гэхдээ түүний үлгэр дуурайлал надад нөлөөлсөн нь гарцаагүй. Оюутан болохоор элсэн орсон ангид 52 хүүхэдтэй байлаа. Тэдний дунд ажиллаж байгаад элсэж орсон хүмүүс ч, шууд арван жилээ төгсөөд орсон залуус ч байв.

Барилгын инженерийн мэргэжил гэдэг нь математик, физикийн суурь мэдлэг маш сайн байхыг шаарддаг. Энэ хоёр хичээл дээр толгой өвддөггүй бол барилгын инженер болох жижигхэн гэрэл байна л гэсэн үг. Зууны арван хувь гэх юм уу. Үлдсэн нь мэдээж тухайн хүний дур сонирхол, идэвх зүтгэл, туушдаа үнэнч байдлаас их хамааралтай гэж боддог.

Таны суралцаж байсан үед барилгын инженер мэргэжил хэр эрэлттэй байсан бэ?

Миний үед барилгын инженерийн мэргэжил эрэлттэй нэн хэрэгцээтэй байгаагүй л дээ. Цаг үе нь тийм байсан. Би мэргэжлээ сонгож, суралцаж, ажил мэргэжлийн талбарт гарахад ч яг ийм байдалтай байсан. 

Харин 2005 оноос эхлэн Монголын эдийн засаг сэргэж, барилгын салбар хүчтэй хөгжиж эхэлсэн тэр цагаас барилгын инженерийн мэргэжил үнэхээр эрэлттэй, хэрэгцээтэй болсон. Тэр үеэс эхлээд энэ мэргэжлийг жинхэнэ утгаар нь үнэлж, барилгын салбарын хөгжил дэвшилтэй холбоотойгоор мэргэжлийн үнэ цэн өндөр болсон гэж хэлж болно.

Ажлын анхны гараагаа хаанаас эхэлж байсан бэ?

Би хийсэн зүйлээ их ярьдаг хүн биш л дээ. Чадах чадахаа чимээгүйхэн чанартай хийж байвал болох юм гэж боддог. Харин яагаад чамд ярилцлага өгнө гэж зөвшөөрчихсөн юм бол… (инээв)

Миний ажил мэргэжлийн гараа барилгын салбар болон боловсролын салбарт зэрэг эхэлсэн гэж хэлж болно. Миний амьдралын түүх ч үндсэндээ энэ хоёр салбартай холбоотой.

Би 1990 оны 6 сард Политехникийн сургуулийг төгссөн. Төгсөөд яг тэр жилээ тухайн үеийн Барилгын зургийн төв институтэд тооцоолон бодох төвийн ажилтнаар орж ажиллаж эхэлсэн нь миний анхны албан ёсны ажил байлаа. Тэгээд 1990 оны 9 сараас эхлээд өөрийн төгссөн  сургуульдаа цагийн багшаар ажиллах болсон. Ингэж л инженер Б.Эрдэнэболд, багш Б.Эрдэнэболдын мэргэжлийн замнал зэрэг эхэлсэн. Хоёр том салбарт зэрэг хөл тавьсан маань залуу хүний зориг, өөрийнхөөрөө аливаа зүйлийг хийх гэсэн хүсэл байсан байх. Гэхдээ одоо эргээд харахад тэр зориг маань хамгийн зөв байсан гэж боддог. Өнөөдрийг хүртэл би барилгын салбарт зураг төсөл дээр, угсралтын талбарт ч ажиллаж, Шинжлэх ухаан, технологийн их сургуульд багшилж арвин туршлага хуримтлуулсан. Би аавынхаа заадаг байсан хичээлийг яг тэр сургуульд нь заадаг байсан. Надад тэр туршлага маань тооцооны үндсэн мэдлэгийг сайн олгосон гэж боддог. Хүмүүс намайг “Б.Эрдэнэболд тооцоонд үнэхээр сайн” гэж хэлж байгааг сонсоход үнэхээр сайхан мэдрэмж төрдөг. Хийж буй ажлыг минь үнэлж, хүлээн зөвшөөрч байгаа нь улам илүү хичээх урам зориг өгдөг.

Хоёр том салбарт өөрийн тань шавь олон байх. Шавь нартаа мэргэжлийн үүрэг, хариуцлагыг хэрхэн суулгадаг вэ?

Эрдмийн дуу сонссон шавь нар их олон. Миний хувьд шавь нартаа үүрэг хариуцлагыг суулгаж чадахгүй ч эрхэмлэх зүйлийг нь ойлгуулж чадна. Миний аав, ээжээсээ авсан хүмүүжил ч гэх юм уу нэг зүйл байдаг. “Хүнд за гэж амласан бол түүнийгээ заавал биелүүлдэг байх” гэсэн зарчим байдаг. Ер нь ажил авлаа гэхэд миний хариулт бол тодорхой . “Чадна” эсвэл “Чадахгүй”. Чадна гэвэл заавал хийдэг, чадахгүй зүйлдээ ам гардаггүй. Энэ хүмүүжил, энэ зан чанарыг шавь нартаа суулгахыг л хичээдэг. Зарим шавь нар минь яг л тэр зарчмаар амьдрал, ажилдаа үнэнчээр хандаж байгааг харах сайхан байдаг. Инженер хүн байх ёстой хамгийн чухал чанар шүү дээ.

Одоо хамт ажиллаж байгаа залуучууддаа “Үүнийг хий” гэж л ажлын үүрэг өгдөг. Өөр олон зүйл ярьдаггүй. Асуудал тулгарвал тодорхой хэмжээнд зөвлөгөө өгнө. Гэхдээ хийж байгаа ажилд нь хуруу, хошуу дүрэх дуртай биш. Тэд өөрийн ухаан, сэтгэлээрээ тэр ажлыг гүйцэтгэх ёстой. 

Монголын барилгын салбарын үүсэл 1946 оноос эхлэлтэй гэж Шархүү гуайн ярилцлагыг уншиж байлаа. Тэгэхээр таны ажиллаж байсан үе барилгын салбарын ид үе байх юм байна. Тэр үеийг эргэн дурсвал?

“Монгол гэр бол байгаль, орон зайн төгс зохицол”

Би Шархүү багшийн “Барилгын салбар 1946 оноос эхэлсэн” гэсэн байр суурьтай санал нийлдэггүй. Миний үзэж байгаагаар барилгын салбарын үндэс нь 1946 оноос ч эрт буюу монгол гэрийн системээс эхэлсэн гэж үздэг. Монгол гэр бол байгалийн нөхцөл, орон зайн зохицуулалтаараа гайхамшигтай бүтээл бөгөөд халуун, хүйтнийг зохицуулж чаддаг өвөрмөц системтэй.

Барилгын салбарын хувьд үсрэнгүй хөгжлийн томоохон үе шатууд байдаг. Манай улсын хувьд 1950, 1960-аад онд 40, 50 мянгат, 120, 220 мянгатын орон сууцны хорооллууд баригдсан социалист үеийн бүтээн байгуулалтын жилүүд байсан.  Харин 1990-ээд оноос зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр хөгжил удааширч, 2000-аад оноос барилгын салбар маш хурдацтай хөгжсөн. Гэвч 2014 оноос хойш салбарын хөгжил тодорхой хэмжээгээр зогсонги байдалд орсон бөгөөд одоог хүртэл айхтар сэргэсэн юмгүй гэж миний хувьд харж байна.

Ажлын талбарт таны баримталдаг гол зарчим юу вэ?

Миний нэг л зарчим байдаг нь цаг хугацаа. Манайд нэг хүнд даалгавар өгчихөөр юу болж байгаа нь мэдэгдэхгүй алга болчихдог. Ямар гүйцэтгэлтэй байгаа юм. Дуусах юм уу үгүй юм уу мэдэхгүй. Өмнө хэлсэн. Чадна, Чадахгүй гэдэг хоёр л хариулттай бай. Тэгээд цаг хугацаа. Энэ зарчмаар ажиллавал, ажиллуулж байгаа нь ч тэр, ажиллаж байгаа нь ч тэр зовохгүй. Хий хүлээлт үүсэхгүй.

Мэргэжлийн үнэ цэн гэж юу вэ?

"Өдөр бүр мэргэжилдээ дурлаж, түүндээ чин сэтгэлээсээ хандаж байж л жинхэнэ үнэ цэнийг бүтээдэг." Энэ бол миний итгэл үнэмшил. Үнэ цэн гэдэг бол шагнал, алдар хүнд, хэн нэгний магтаал биш. Тэр бүхэн түр зуурын л зүйл. Би хэзээ ч магтаал сайшаалд ач холбогдол өгдөггүй. Шагнал авч л байсан. Гэхдээ надад хамгийн чухал нь тэдгээр шагнал биш. Хийсэн бүтээсэн бүтээн байгуулалт л чухал. Харин энэ сайхан мэргэжилдээ үнэнч байж, олон шавь нарыг сургаж, бодит бүтээн байгуулалт дээр ажиллаж ирсэн явдал маань л миний бахархал, мэргэжлийн үнэ цэн юм.

Харин үнэ цэн гэдэг бол өдөр бүрийн ажил, хандлага, үнэнч байдал дунд бий болдог. Инженер гэлтгүй, бүхий л мэргэжилд хамаатай зүйл бол энэ.

Харин үнэ цэнийг үнэлж болно. Барилга гэдэг бол хүний амьдралын орон зай. Тэр орон зайг хэрхэн бүтээгдэж байгаагаар л тухайн инженерийн үнэ цэнийг үнэлнэ дээ. 

Өөрийн ажил мэргэжлээсээ шантрах, халшрах үе гарч байсан уу?

Би барилгын инженер мэргэжлийг сонгож, түүгээрээ сурч, ажиллаж амьдарч ирэхдээ шантрах тухай бодож байгаагүй, тийм үе ч тохиож байсангүй. Өөрөөр хэлбэл, энэ мэргэжилдээ, сонголтдоо хэзээ ч эргэлзэж байгаагүй. Гэхдээ нэг зүйлийг хэлэхэд, мэргэжлийн орчинд, тэр дундаа зураг төслийн зохиогчийн эрхтэй холбоотой асуудал ороод ирэхээр үнэхээр шантармаар, бухимдах үе гардаг. Хүмүүс зохиогчийн эрхээ баталгаажуулахын тулд орох ёстой шат дамжлага, бичиг баримтын бүрдүүлэлт нь маш их хүнд сурталтай. Заримдаа бүр “мэргэжлийн хүнийг ингэж доромжилж болох уу даа” гэж бодогдох үе гардаг. Ийм тогтолцооны доголдол нь зөвхөн нэг хүнд биш, бүтээн байгуулалтын чанарт, хөгжлийн хурдад ч нөлөөлж байгаа. 

Би энэ мэргэжлээ, хийдэг ажлаа хайрлаж, үргэлжлүүлсээр ирсэн. Бэрхшээлүүдээс болж буцаж эргэж байгаагүй. Тууштай байхад нэг л өдөр үнэт зүйл, бүтээлийн үнэ цэнэзэ ойлгуулах цаг ирдэг л байхгүй юу. 

Дорнод аймгийн нутаг дэвсгэрт орших дүүжин гүүр

Таны гар бие оролцож ажилласан төсөл, бүтээн байгуулалтууд?

ШУТИС-д багшилж байх хугацаандаа би өөрийн “Структур прожект” компанийг байгуулж, одоо 11 дэх жилтэйгээ золгож байна. Энэ хугацаанд олон бүтээн байгуулалтын ажилд гар бие оролцож, зураг төсөл, инженерийн тооцоо, зөвлөх үйлчилгээний ажлыг гүйцэтгэж ирлээ. 2006 онд Дарханы дүүжин гүүрний тооцооллыг хийж байлаа. Үүний дараа нь Дорноговь аймгийн Сайншанд хотын ар, өвөр шандыг холбосон гүүрний тооцоог мөн адил гүйцэтгэж байлаа. Эрдэнэт Уулын баяжуулах үйлдвэрийн олон ажилд гар бие оролцсон байдаг.

2014 онд Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн Баяжуулах үйлдвэрийн өтгөрүүлэгчийн хучилтын зураг төслийг хийж хучилтын ажлыг гүйцэтгэсэн. Энэ нь 50.8 метрийн диаметртэй, 15 метр өндөртэй хучилт хийгдэж байсан. Энэ ажлыг тухайн үед Финляндын компанитай 8 сая еврогоор хийх талаар яригдаж байсан гэдэг. Танил залуу маань “Энэ ажлыг өөрөө хийж чадах уу?” гэж санал тавьж асуухад би "Чадна" гэж хэлсэн, хэлсэндээ ч хүрсэн. Тухайн 8 сая еврогийн ажлыг 500 мянган еврогоор хийж гүйцэтгэсэн нь Эрдэнэт үйлдвэрт 7.5 сая еврогийн хэмнэлт авчирч чадсан томоохон ажил болсон юм. 

Дараа нь Эрдэнэтийн Бөхийн өргөөний хучилтын ажил яригдаж байх үед COVID-19 цар тахал дэлхий даяар дэгдэж, хил хаалттай, хүн хоорондын хөдөлгөөн хязгаарлагдсан хүнд үе таарсан. Хучилтын ажлыг хийх ёстой Хятадын мэргэжилтнүүд ирж чадахаа больсон. Нөхцөл байдал ийм байгаад байдаг ажил явах хэрэгтэй байсан цаг үе. Тэгэхэд надад энэ төсөл дээр хамтарч ажиллах санал тавьснаар, угсралтын ажил дээр зөвлөгөө өгч, 62 метр диаметртэй хучилтыг зөвхөн монгол инженер, ажилчид угсралтыг гүйцэтгэж байлаа шүү дээ. 

Сүүлд 2024 онд манай “Структур Прожект” ХХК нь “Соёолон Интернэшнл” ХХК болон “ЭМ ЭС ЭЛ” ХХК-тай хамтран уулын баяжуулах “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ-ын Зэс-молибдены хүдэр баяжуулах үйлдвэрийн хүдэр бэлтгэлийн нэгдүгээр шугамын өргөтгөлийн төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийг боловсруулах ажлын багт орж ажиллалаа.

Эрдэнэт хотын хүдэр баяжуулах үйлдвэр

Энэ төсөл бол Монгол Улсын төсвийн 2%-ийг бүрдүүлэх хэмжээний том бүтээн байгуулалт. Төсөл хэрэгжихгүй бол улсын төсөв 1%-иар тасалдах тооцоо ч гарч байсан. Төслийн хамгийн онцлог зүйл бол газрын доорх төлөвлөлт байсан. Тодруулбал, ±0.00 түвшнээс суурийн ул хүртэл нийт 32.5 метр гүн буюу ойролцоогоор 11 давхар барилгын өндөртэй тэнцэх хэмжээний бүтээн байгуулалт газрын дор хийгдэхээр төлөвлөгдсөн. Мөн 24 метрийн өндөр металл каркас босгож, 100 тонн даацтай гүүрэн кран ажиллах зориулалттай энэхүү зураг төсөл нь зуун хувь Монгол инженерүүдийн ур ухаан, хөдөлмөрөөр бүтсэн бүтээл юм. Урьд нь хэрэгжиж байсан I, II шугамыг “Орос шугам”, “Хятад шугам” гэж нэрлэдэг байсан бол энэ удаагийн төсөл чанараараа “Монгол шугам” болж үлдэхүйц, онцгой бүтээл болсон. Энэ зураг төслийг Монгол инженерүүд амжилттай гүйцэтгэж чадсан юм.

Санаж байгаа ажлуудаа хуваалцахад ийм байна. Би хийсэн бүх ажлаа тоочиж барахгүй. Зарим нь бүр мартсан ч байж магадгүй. Гэхдээ дээр дурдсан гол төслүүд бол миний мэргэжлийн бахархал.

Дархан-Уул аймгийн нутаг дэвсгэрт орших дүүжин гүүр

Гавьяатын түүх гэдэг бол үлдэх ёстой шүү дээ. Та өөрийнхөө талаар их товчхон хариулах юм. Салбарын гавьяатаар шагнагдах үеийн мэдрэмжээ хуваалцаач?

Баасан гаригт үдээс хойш утсанд дуудлага ирлээ. Утсаа автал “Баярын Эрдэнэболд захирал мөн үү?” гэж нэлээн төв хоолойгоор асуулаа. Би юу болчхов оо гээд пал хийгээд авсан. Муу зүйл хийгээгүй ч муу нь түрүүлж бодогддог юм билээ. /инээв/

Хаанаас ярьж байна гээд намуухан дуугаар асуутал Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас ярьж байна. Танд гавьяат барилгачин цол олгосон байна гээд баяр хүргэсэн. Та “2025 оны 02 сарын 27-ны өдөр төрийн ордноос ирж гавьяатынхаа цол тэмдгийг авна уу” гэлээ. Муу мэдээ байгаагүйд нь сэтгэл хөнгөрсөн. Тухайн үед гавьяат цол тэмдгээр шагнуулж байгаадаа их дэвэрч, хөөрсөнгүй. Дотор уужирсан, тайван мэдрэмж төрсөн. Тэгээд заасан өдөр нь очлоо. Олон хүн шагнал авч байна. Дарааллаар хүмүүсийг хүндэтгэлийн танхимд оруулсан. Тэгээд л “Баярын Эрдэнэболд, Монгол Улсын гавьяат барилгачин” гээд нэрийг минь дуудсан. Баярын гээд хамгийн түрүүнд аавын минь нэр цуурайтсан. Аавыгаа өөд болсноос 18 жилийн дараа “Баярын Эрдэнэболд” хэмээн дуудуулж, зүрх сэтгэл огшоод ирсэн агшин байлаа. Аавын минь дүртэй хамт хамар шахираад нулимс бүрхээд ирдэг юм билээ. Тэр л сайхан мөч байсан. Үгээр илэрхийлж чадахгүй сайхан мэдрэмж төрсөн. Аавынхаа нэрийг дуурсгаж, дуудуулж амьдарч чадлаа гэж бодсон доо.

Бусад зүйлийг намайг таньдаг мэддэг шавь нар маань л ярих байх. Би өөрийнхөө талаар ийм хүн тийм хүн ярихад эвгүй юм. Намайг ямар инженер, ямар багш гэдгийг миний шавь нар л дүгнэх байх. Харин шавь нараа бол би ярина.

Тэгвэл та шавь нарынхаа тухай яриач?

“Шавь нар маань миний ажил, амьдралын үргэлжлэл”

Зарим шавь нартайгаа одоо ч хамтран ажиллаж байна. Заримтай нь бүр сүүлийн 15 жил гар нийлж, томоохон төслүүд дээр хамтран зүтгэж байна. Гарын шавь нарын маань нэг бол Даваахүү гэж залуу бий. Олон ч төсөлд мөр зэрэгцэн зүтгэсэн дээ.

Мөн Яармагийн зам дээгүүр баригдах гүүрний тооцоог гаргасан шавь Д.Гомбосүрэн, Б.Золжаргал нараас гадна Япон улсын “1000 инженер” хөтөлбөрт хамрагдсан олон шавь нар бий. Тухайлбал, Т.Мөнх-Өнөр, С.Пүрэвдорж, Г.Ариунаа, Т.Зоригт, Д.Гомбосүрэн зэрэг нэр бүхий залуус гадаадын нэр хүндтэй их, дээд сургуулиудад докторын зэрэг хамгаалсан байдаг.

Гадагшаа томилолтоор явах, барилгын талбайгаар ороод гарахад “Багш аа, Багш аа!” гээд гүйгээд ирдэг. Заримыг нь нэр ус, царай төрхөөр нь ч танихгүй өнгөрнө. Гэхдээ намайг таниад гүйгээд ирж байгаа нь миний шавь нарын хайр хүндлэл юм. Ингэж хүндлэгдэнэ гэдэг бол багш хүний хамгийн том шагнал шүү дээ.

Өнөө өглөөхөн нэг шавьтайгаа таарсан. Нэрийг нь санахгүй ч царай төрх нь танил. “Аа, мөн байна даа” гэж сэтгэлдээ бодоод л өнгөрсөн. Тэр олон шавь нар маань хаа ч явсан багшийгаа таньж байвал, хүндэлж байвал л болоо. 

Шавь Э.Даваахүү

Эрдэнэболд инженер ямар инженер, ямар багш гэдгийг миний шавь нар л дүгнэх байх гэсэн юм. Багшийнхаа тухай яриач? 

“Миний багш бол Монголын барилгын салбарын багана болсон эрхэм инженер хүн” 

Намайг Э.Даваахүү гэдэг. Б.Эрдэнэболд багшийн шавь. Оюутан ахуйгаас багштайгаа одоог хүртэл хамтран ажиллаад 15 жил болж байна. Анх 2009 онд ШУТИС-д иргэний болон барилгын үйлдвэрийн инженер мэргэжлээр элсэн орж байлаа. 2010 онд Б.Эрдэнэболд багштай танилцаж, анх хичээл заалгаж эхэлсэн юм. Тэр үеэс эхлэн багш маань намайг сайн инженер болгоно оо гээд л гарынхаа шавь болгож байлаа шүү дээ. Манай багш их ширүүн дориун мэт боловч үнэндээ маш зөөлөн сэтгэлтэй хүн. Анх нь хатуу багш гэж бодогддог байлаа. “Барилгын механик 2” хичээл дээр нийтдээ найман бие даалт хийдэг байсан түүхтэй. Тухайн үед их хатуу хандаж байгаа мэт санагддаг байж. Багш маань зөв зүйл дээр чанга хандаж, биднийг илүү ихийг сурахад чиглүүлдэг байсныг өөрөө багш болоод л ойлгосон. Инженер хүн тооцооны чадвартай байх маш чухал бас шударга чин  сэтгэлтэй байх ч чухал гэдгийг үгээр биш үйлдлээрээ үлгэрлэдэг. Би гэдэг хүн багшийнхаа гаргасан жимээр өөрийнхөөрөө туучиж яваа хүн дээ.

Шавь багш хоёрын хамтын бүтээлүүд гэх юм бол хүндрэлтэй шийдэлтэй томоохон төслүүд олон. Жишээлбэл, “Стэпп арена”, “Буянт-Ухаа” ордон зэрэг орон зайн хучилтууд дээр хамтран ажилласан. Түүнчлэн, уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн баяжуулах фабрикийн өтгөрүүлэгчийн дээд 50.8 метрийн диаметртэй хучилтыг хийсэн. Мөн шугамын өргөтгөлийн зураг төсөлд оролцож, тэр бүтээл маань 2024 онд шилдэг бүтээлээр шалгарсан. 

Бид Л.Баяр, П.Отгонбаяр, Б.Эрдэнэболд гэсэн гурван хүний бүтээсэн “Байгууламжийн онол” номоор сурч, инженер болсон. Барилгын салбарын тулгын гурван чулуу шиг хүндтэй хүмүүс минь. Намайг хүмүүс “Баярын Эрдэнэболдын шавь Даваахүү” гэж танина. Би өөрийн ааваараа нэг овоглож, багшаараа нэг овоглосон азтай хүн. Ажил мэргэжилдээ аав хүү шиг хамтран ажиллаж байгаа хувь заяандаа талархаж явдаг даа. Цаашид Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төлөө урт удаан замыг хамтдаа туулна аа гэж багшдаа хэлмээр байна. 

Барилгын салбарт тулгамдаад буй ажиллах хүчний хомсдолын талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

Социализмын үед техник мэргэжлийн сургууль гэж байсан. Тэндээс мэргэжлийн зэрэгтэй ажилтныг бодлогоор бэлтгэдэг байлаа. Харин одоо бол сургалт үйлдвэрлэлийн төв гэж байх шиг байна. Мэргэжлийн зэрэгтэй ажилтан бодлогоор бэлтгэхгүй байгаа нь зах зээлд мэргэжлийн зэрэгтэй ажилтны хомсдол үүсгэж байна.

Сүүлийн үед барилгын талбайгаар явахад нэг зүйл анзаарсан. Туслах ажилтны сул ажлын байр их байна. Гэтэл ажиллах хүн ховор. Цалингийн хувьд ч тийм муу биш. Өдрийн цалинг тооцоход 200–300 мянган төгрөг. Энэ чинь гадаадын хөдөлмөрийн зах зээлтэй өрсөлдөхүйц хэмжээтэй байна. Гэхдээ яагаад хүн олдохгүй байна вэ. Мэдээ уншихад ажиллуулчхаад цалингаа хугацаанд нь өгдөггүй, бүр огт өгөхгүй тохиолдлууд их элбэг байна. Ийм явдал удаа дараа олон газар байгаад байгаа болохоор энэ салбарт ажиллах итгэл, хандлага суларч байна шүү дээ.

Залуус эх орондоо хөдөлмөрлөж, бүтээн байгуулалтад оролцохоор очиход үнэлдэггүй, заримдаа бүр хохироод үлддэг. Харин гадаадад, тухайлбал Солонгос, Япон зэрэг улсуудад хар ажил ч байсан тогтсон цалин, баталгаатай хөдөлмөрийн нөхцөлтэй байгаа нь залуусыг гадагшаа чиглүүлэх шалтгаан болж байгаа нь ойлгомжтой. Асуудлын гол нь цалин багадаа биш, харин итгэл даах орчин, найдвартай байдал дутагдаж байгаа явдал юм.

Өнөөдөр энэ хомсдолыг гаднын ажиллах хүчээр нөхөж буй нь нууц биш. Хятад иргэд, бусад орны хүмүүс барилгын талбайд ажиллах нь их болсон. Энэ бол хүн хүчний асуудал хямд үнээр шийдэгдэж байгаа мэт харагдавч урт хугацаандаа дотоодын боловсон хүчний хомсдол үүсгэж байна.

Монгол Улс томоохон төсөл гүйцэтгэхээр зэхэж байна. Гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах үйл явцыг хэрхэн үнэлж байна вэ?

"Үндэсний компаниа үгүйсгээд байвал барилгын салбар босохгүй"

Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй барилгын компаниуд бол зүгээр нэг бизнес эрхлэгчид биш. Тэд бол улсын төсвийн орлогыг бүрдүүлэгч татвар төлөгчид, ажлын байрыг бүтээгчид юм. Эдгээр жижиг, дунд компаниудаа төрөөс бодлогоор дэмжихгүй бол салбар бүхэлдээ тартагтаа тулж байна. Сүүлийн үед барилгын томоохон төслүүдэд гадаадын гүйцэтгэгч компаниудыг оруулж ирэх хандлага нэмэгдэж байгаа нь олон сөрөг үр дагавартай шүү дээ. Энгийн логикоор бодоход, гадаадын компани Монголд ашиг олж ажиллаж байгаа ч, татварын томоохон хэсэг нь гадна нь л үлдэж байгаа. Харин үндэсний компаниуд орлогоосоо татвар төлнө, ажлын байрыг бий болгоно. Жишээ татахад, Сэлбэ дэд төвийн орон сууцны төслийг гадаадын гүйцэтгэгчдэд өгөх шаардлага байгаагүй. Сүүлд үндэсний компаниудаа оролцуулахаар болж байх шиг байна. Энэ ажлыг дотоодын компаниуд бүрэн хэмжээнд хийх ур чадвар, туршлага, техник технологитой болсон. Хэрэв энэ төслийг бүхэлд нь үндэсний компанид өгөх боломжгүй байсан бол задлаад жижиглээд дотоодын компаниудын дунд хуваарилан, тендер зарлах боломж бүрэн байлаа. Энэ нь "Монгол Монголыг дэмжсэн" хамгийн энгийн боловч үнэ цэнтэй шийдэл шүү дээ. Дотоодын компаниуд чадваргүй гэж үзэх хандлага бол үндэстнээ үгүйсгэж буйтай ялгаагүй. Жишээ нь, Гэрлүг, Энканто зэрэг өндөр зэрэглэлийн хорооллуудыг дандаа Монголчууд барьсан. Барилгын зураг төсөл, угсралт, гүйцэтгэл, менежмент гээд бүх шат дамжлага дээр монгол инженер, монгол ажилтан, монгол компани ажилласан. Чадвар байгаагийн тод жишээ энэ биш гэж үү?

"Нэг монгол хүний ард дор хаяж 5 хүн бий" гэдгийг л сайн ойлгох хэрэгтэй байгаа юм. Мөнгө Монголдоо үлдэнэ. Монголын барилгын салбарыг дэмжих хамгийн үр дүнтэй арга бол үндэсний компаниудаа бодлогоор дэмжих. Чадвар дутаж байгаа биш, дэмжлэг дутаж байгаа юм. Монголчууд хэзээд аливаа зүйлийг сурч, хийж, бүтээж чаддаг ард түмэн. Харин боломж олгохгүй, итгэхгүй, дэмжихгүй бол тэр чадвар нь гадагш урсаж, бүтээн байгуулалт нь бусдын гарт төвлөрөх эрсдэлтэй. Тиймээс томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхдээ “Үндэсний инженер, үндэсний компани, үндэсний бүтээн байгуулалт” гэсэн гол зарчимд тулгуурлах ёстой гэж би хувьдаа боддог. Чадавхыг нь зөв бүрдүүлж, системтэйгээр хөгжүүлж чадвал Монгол инженерүүд аливаа бүтээн байгуулалтыг гадаадын дэмжлэггүйгээр, өөрсдийн хүчээр бүрэн гүйцэтгэх чадамжтай гэдгийг би амьдрал дээр олонтоо харж, биечлэн баталж ирсэн хүн.

Барилгын салбар анхаарал хандуулах чухал зүйл юу байна вэ? 

“Анхаарал хандуулах хамгийн чухал зүйл бол чадавхжуулалт”

Барилгын салбарт анхаарах ёстой хамгийн чухал асуудал бол үндэсний компаниудаа чадавхжуулах явдал. Компаниудыг бодлогын түвшинд дэмжихгүйгээр салбар хөгжинө гэж байхгүй. Үүний тулд юунаас эхлэх вэ? Хамгийн эрх мэдэлтэй төвшнөөс буюу яамнаас л эхлэх ёстой. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд манай салбарт мэргэжлийн сайд томилогдож байсангүй. Улс төрийн томилгоогоор ирсэн, мэргэжлийн бус хүмүүс сайдын суудалд суудаг. Ирээд эхний жилдээ “салбартайгаа танилцаж байна” гэж явдаг, дараа жил нь “төлөвлөгөө боловсруулж байна” гэнэ, тэгээд л явсаар байгаад сайдын томилгоо дуусчихдаг. 

Яамны дараа Барилгын хөгжлийн төв гэх мэт байгууллагууд ч мөн адил. Тэнд ч бас томилгооны хүмүүс л ирдэг. Мэргэжлийн бус, салбарын зовлон жаргалыг мэдэхгүй хүмүүс. Ийм хүмүүсээс бодлого хүлээж, шийдэл хүлээнэ гэдэг бүтэшгүй хэрэг. Монголд нэг зарчим алдагдчихсан. Тэр нь доороос шат дамжиж өсөж дэвших, салбараа мэддэг хүн шийдвэр гаргагч болох зарчим байхгүй болчихсон. Салбарын бүх үе шатанд ажиллаж, зовлон жаргалыг мэддэг хүмүүс дээшээ ахиж чаддаггүй. Хэрвээ салбарынхаа учрыг мэддэг, мэргэжлийн хүн яам толгойлж байсан бол, өнөөдөр томоохон төсөл хөтөлбөрүүд дээр өөрийн дуу хоолойгоо илэрхийлж, үндэсний компаниудаа илүү бодитойгоор дэмжиж чадах байлаа. Мэргэшсэн хүн гэдэг бол зүгээр нэг дипломтой хүн биш,  салбарын онцлогийг мэддэг, бүх түвшинд ажиллаж үзсэн, шийдвэрийн цаадах үр дагаврыг харах хүнийг хэлдэг. Ийм хүн л энэ салбарыг өөрчилж чадна.

Цаашид барилгын салбарын хөгжилд хэрхэн анхаарах нь зүйтэй вэ?

“Хуучин хэв маяг, хөшүүн тогтолцоогоо халахгүйгээр дэвшилтэт технологи, шийдэл нэвтрүүлнэ гэдэг боломжгүй”

Миний бодлоор барилгын салбарыг цаашид хөгжүүлэхийн тулд хамгийн эхэнд норм нормативын шинэчлэлээс эхлэх хэрэгтэй. Энэ бол суурь асуудал. Өнөөгийн хэрэглэж буй норм дүрэм, журам, баримт бичгүүдийн ихэнх нь хуучирсан, шинэ технологи, шинэ шийдэлд тохирохгүй болсон. Төсөл хэрэгжүүлэхээр болбол, яг тэр норм дүрмийн хязгаарлалтад орж “болохгүй” гээд зогсчихдог. Яг энэ зүйл л бидний хөгжлийг хойш нь татаж байна. Хуучин хэв маяг, хөшүүн тогтолцоогоо халахгүйгээр дэвшилтэт технологи, шийдэл нэвтрүүлнэ гэдэг боломжгүй. Норм дүрмээ шинэчилж, олон улсын жишигт нийцүүлж, уян хатан, шинжлэх ухаанч байдлаар хандвал Монголын барилгын салбарт маш их боломж, сайхан ирээдүй харагдаж байна.

Дараа нь удирдлагын түвшинд үнэхээр сэтгэлтэй, мэргэжлийн хүн байх хэрэгтэй. Тийм хүн гарч ирвэл систем өөрчлөгдөнө. Хэрэв дээрээс нь бодлого зөв байж, доороос нь норм дүрэм шинэчлэгдээд явбал салбарын хөгжил хурдасна. Томоохон мега төслүүд дээр үндэсний компаниудаа заавал оролцуулах хэрэгтэй. Чадахад нь шууд өг, чадахгүйг нь дагалдуулж суралцуул. Зүгээр л гадаадын туршлагатай компаниудад бүх төслийг даатгаж, үндэсний компаниудаа ажиглагчийн байр сууринд үлдээж болохгүй. Туршлагагүй бол хамтруулж ажиллуул. Туршлага ингэж л бий болдог. Инженерүүд бид бүтээн байгуулалт, бүтээмжийн талаас нь ярьдаг. Бидний үүрэг бол төслийг боломжтой эсэх, хэрэгжих техник шийдэл, аюулгүй байдал, зохион байгуулалтад анхаардаг. Ингэж хоёр тал уялдаа холбоотой ажиллаж байж л жинхэнэ бүтээн байгуулалт бий болно.

Та ирээдүйн зорилгоо бидэнтэй хуваалцаач?

Миний туйлын нэг л хүсэл байдаг юм. Монголд баригдаж байгаагүй бүтээцтэй барилгыг барьж, бүтээн байгуулах. Өөр юу хүсэх билээ. Энэ мэргэжил надад бүх зүйлээ өгсөн. Би ч бүхнээ зориулж явна. Барилгын инженер гэдэг бол хийсэн ажил нь нүдэнд харагдаж, гараар баригддаг бахархалт мэргэжил. Тэр бүх бүтээлийн цаана “нэр нь үлддэггүй ч нөр их хөдөлмөр нь шингэсэн” инженер хүний сэтгэл, хичээл зүтгэл байдаг. Тиймээс “Үндэсний бахархал болсон бүтээн байгуулалтын ард инженерүүд байдаг.” гэж хэлэх дуртай.

Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. 

Та бүхэнд намайг хүндэлж урьж ярилцсанд баярлалаа. 

Д.Болорцэцэг