Орчин үеийн хотуудын хөгжил хүн төвтэй, тэгш хүртээмжтэй, байгаль орчинд ээлтэй байх зарчимд тулгуурлан шинэ төлөвлөлтийн загваруудыг эрэлхийлж байгаа бөгөөд “амьдралын чанар” нь хот төлөвлөлтийн гол шалгуур болоод байгаа билээ. Амьдралын чанар гэдэг нь хүний өдөр тутмын амьдрал хэр ая тухтай, аюулгүй, сэтгэл ханамжтай байгааг илэрхийлдэг өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Тодруулбал,

• Эрүүл мэнд – Эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж, иргэдийн бие, сэтгэцийн эрүүл байдал

• Боловсрол – Чанартай боловсрол эзэмших боломж, хүртээмжтэй сургууль, сургалт.

• Ажил, орлого – Тогтвортой ажлын байр, зохистой орлого, ажиллах нөхцөл.

• Орон сууц – Аюулгүй, тав тухтай, боломжийн үнэтэй орон сууц.

• Хүрээлэн буй орчин – Цэвэр агаар, ус, ногоон байгууламж, дуу чимээ, хог хаягдлын зохицуулалт.

• Нийгмийн харилцаа – Хүмүүс хоорондын итгэлцэл, оролцоо, аюулгүй байдал.

• Чөлөөт цаг, соёлын хүртээмж – Спорт, соёл, урлаг, амралтын орчин.

• Нийтийн тээвэр, дэд бүтэц – Хүртээмжтэй, найдвартай тээвэр, замын нөхцөл.

• Засаглал, оролцоо – Иргэдийн санал бодлоо илэрхийлэх, шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломж зэрэг олон хүчин зүйлийг хамардаг. 

Өөрөөр хэлбэл улс орнууд хөгжлийн бодлогоо зөвхөн эдийн засаг бус хүний амьдралын чанарт тулгуурлан боловсруулах болсон.

Харин Улаанбаатар хотын амьдралын чанарын талаарх олон улсын  судалгаа /Numbeo Quality of Life Index (2025)/ - наас үзэхэд ихэнх үзүүлэлтүүд “маш доогуур” үнэлгээтэй байна. Мэдээж бидний өдөр тутмын амьдралын асуудал болох агаарын бохирдол, түгжрэл, үйлчилгээний хүртээмжгүй байдал, ногоон байгууламжийн багатай зэрэг нь хамгийн том нөлөө үзүүлдэг. Эдгээр асуудлыг шийдвэрлэж болохуйц хамгийн шинэлэг, олон улсад туршигдаж буй шийдэл бол “20 минутын хот” хэмээх хот төлөвлөлтийн концепц юм.

20 минутын хот гэж юу вэ?

20 минутын хот гэдэг нь оршин суугчид өдөр тутмын амьдралдаа хэрэгтэй үйлчилгээ, ажлын байр, сургууль, цэцэрлэг, дэлгүүр, ногоон байгууламж, нийтийн тээвэр, соёл, эрүүл мэндийн төв зэрэг газрууд руу гэрээсээ алхаж, дугуй унаж эсвэл нийтийн тээврээр 20 минутын дотор хүрч чадахуйц төлөвлөгдсөн хотыг хэлнэ. Энэхүү үзэл баримтлал нь хүн төвтэй төлөвлөлт, тээврийн хэрэгслийн хүртээмж, төр хувийн хэвшлийн уялдаа, тухайн хэсгийн онцлогт нийцсэн төлөвлөлт зэрэг зарчмууд дээр тулгуурладаг бөгөөд амьдралын чанарыг орон зайгаар биш хүртээмжээр шийдэх загвар гэж ойлгож болно. 

Олон  улсад хэрхэн хөгжсөн бэ?

     Энэхүү  концепц нь цоо шинэ зүйл биш бөгөөд 2000 оноос эхлэн олон хотууд "20 минутын хот" (мөн 15 минутын хот) - той адил төстэй үзэл баримтлалыг хот төлөвлөлтөндөө тусгаж, 10-20 жилийн хугацаанд амжилттай хэрэгжүүлэн иргэдийнхээ амьдрах орчны чанарыг сайжруулах, замын түгжрэлийг бууруулах, экологийн тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлсэн зэрэг бодит үр дүнд хүрсэн туршлагууд цөөнгүй бий болжээ. Тухайлбал, АНУ - ын Портланд хот нь 2005 онд “20 минутын хот”- ын үзэл санааг хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд иргэдийнхээ 90 хувийг хамруулах зорилго тавьсан байна. Тэд,

• 2030 он хүртэл нийтийн үйлчилгээ, дэлгүүр, ногоон байгууламж, боловсролын байгууллагуудын хүртээмжийг нэмэгдүүлж, иргэдэд ойртуулах төлөвлөгөө хэрэгжүүлсэн.

• Явган зорчигчид болон дугуй унах ээлтэй хотын орчин бүрдүүлсэн.

• Иргэд, олон нийтийн санал санаачилгыг хотын төлөвлөгөөндөө тусгасан…

Үүний үр дүнд явган хүний зам, ногоон байгууламж нэмэгдэж, орон нутгийн гэмт хэргийн түвшин буурсан төдийгүй 20 жилийн дараа буюу сүүлийн судалгаанаас үзэхэд иргэдийнхээ 60 орчим хувийг 20 минутын хотод хамруулж чаджээ.

Харин Карлос Моратинис (Carlos Moreno) хэмээх Францын профессор, хот төлөвлөлтийн судлаач нь хот төлөвлөлтийн уламжлалт зарчмуудыг шинэ нэршлээр буюу “15 минутын хот” гэж илүү тодорхой болгож 2016 онд танилцуулсан. Тэрээр энэхүү үзэл баримтлалыг илүү шинжлэх ухааны болон концепцийн хувьд тодорхой болгож, хотуудын өдөр тутмын амьдралыг сайжруулах олон улсын үзэл санааг дэлгэрүүлсэн бөгөөд Францын Парис хотод хэрэгжүүлэх саналыг дэвшүүлсэн. Тиймээс тус хотын захирагч Ковид цар тахлын үеэр "15 минутын хот" болно гэдгээ зарлаж, хотын хөгжлийн чиг хандлага эрс өөрчлөгдсөн. Тэд,

• Сургууль, цэцэрлэгүүд, эмнэлэг, хүнсний дэлгүүр, соёлын үйлчилгээ зэргийг хороолол дотор төвлөрүүлсэн

• Автомашины хөдөлгөөнийг хязгаарлаж, дугуйн зам болон явган замын сүлжээг өргөжүүлсэн.

• Сургууль, эмнэлэг, нийтийн үйлчилгээний байршлыг дахин төлөвлөсөн байна…

Үүний үр дүнд 2020–2024 оны хооронд дугуйн замын урт 2 дахин нэмэгдэж, автомашины хэрэглээ 20%-аар буурсан. Иргэдийн явган болон дугуйгаар зорчих нь эрс нэмэгдэж, олон нийт амьдрах орчиндоо сэтгэл ханамжтай байгаа нь судалгаагаар гарчээ. Тийм ч учраас ковидын өмнөх Парис одоогийн Парис хот эрс өөрчлөгдсөн гэдгийг онцолдог.

Мөн Австралийн Мельбурн хот 2050 он хүртэлх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөндөө "20 минутын хот" концепцыг оруулж, 2020 оноос эхлэн хэрэгжүүлж эхэлсэн. Үүний үр дүнд хотын баруун бүсийн түгжрэл буурч, бизнесүүд идэвхжиж эдийн засгийн үр өгөөж нэмэгдэн, иргэд нь өөрийн оршин суугаа бүсдээ илүү их цаг өнгөрөөх болсон нь нийгмийн уялдаа, аюулгүй байдал сайжрахад нөлөөлсөн байна. 

Товчхон дүгнэвэл, 

• 1995-2005 - аад онд АНУ, Канад, Европын зарим хотууд “20 минутын хот” - той төстэй үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлсэн эхэлсэн.

• 2016 оноос Карлос Моратинисын “15 минутын хот” концепц Парис болон бусад Европын хотуудад албан ёсоор өргөн тархаж эхэлсэн.

• 2019 оноос: Австралийн зарим хотууд, Сингапур, Шанхай, Торонто Милан, Барселона, Сөүл  гэх мэт олон хотууд албан ёсоор 20 минутын хотын бодлого хэрэгжүүлж эхлээд байна. 

15 минутын хот: Ихэвчлэн дунд зэргийн нягтралтай хотууд, Европын хотуудын жишиг, автомашингүй амьдралыг дэмждэг.
20 минутын хот: Илүү том газар нутагтай, авто замын хэрэглээ өндөр, түгжрэл ихтэй хотуудад тохиромжтой хувилбар.

“Нэг өдөр биш, 20 минутын дотор амжих амьдрал”

Улаанбаатар хотын 2040 он хүртэлх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө нь “Амьдрахад таатай, байгаль орчинд ээлтэй, ухаалаг, цогц, цомхон хот болгон хөгжүүлнэ” гэж зорилгоо тодорхойлсон. Харин энэхүү зорилгод хүрэх зорилтын томоохон хэсэг нь “20 минутын хот” концепц юм. 

Улаанбаатар хот 47 мянган га газартай боловч их, бага тойруугын 8 мянган га газарт бүх төрлийн үйлчилгээ төвлөрсөн байдаг учраас хотын 6 дүүргээс өдөрт ойролцоогоор 3,5 сая зөрчилт зөвхөн энэ бүс рүү ирдэг гэсэн судалгаа байна. Энэхүү хэт төвлөрөл нь түгжрэл үүсэх гол шалтгаан болоод байгаа юм. Тиймээс иргэдийн тухайн оршин суугаа газартаа шаардлагатай үйлчилгээг бий болгох нь 20 минутын хот концепцийн үндсэн санааны нэг юм. 

“20 минутын хот” -ын үзэл баримтлалыг “Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот, улсын болон орон нутгийн зэрэглэлтэй хотууд, дагуул хотуудыг хүн төвтэй, эрүүл, аюулгүй, таатай орчинд амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлсэн, экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хангасан, хүлэмжийн хийн ялгарал багатай, нийгмийн болон инженерийн дэд бүтцийн хүртээмжтэй, чанартай дэд бүтэц бүхий амьдралын таатай орчинтой, ногоон, тогтвортой хот болгон хөгжүүлэхэд оршино” хэмээн тодорхойлсон байна.  Энэхүү үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхийн тулд хот байгуулалтын бодлого, төлөвлөлтийн тогтолцоог оновчилж, институтийн чадавх, засаглалыг бэхжүүлэх, мэдээлэл болон өгөгдлийн ил тод байдал, иргэд аж ахуйн нэгжийн оролцоог хангах замаар иргэдийн амьдралын чанарын хүртээмжийг сайжруулах зорилготой ажиллаж байгаа юм.

Тус концепцыг хэрэгжүүлэхдээ дараах 8 зарчмыг баримтлах бөгөөд 5 зорилго, 15 зорилтын хүрээнд хэрэгжүүлэх юм. 

2025 оны 5 дугаар сарын байдлаар Улаанбаатар хотод бүртгэлтэй 800 мянга орчим автомашин байна. Энэ нь Улаанбаатар хотын 2 хүн тутмын 1 нь машинтай гэсэн үг бөгөөд  автомашины нягтрал маш өндөр, нэг айл өрх нэгээс олон машинтай, нийтийн тээврийн хүртээмж хангалтгүй байгаагийн тод илрэл юм. Сүүлийн үед урин дулаан цагаар дугуй, скүүтер, цахилгаан мотоцикл гэх мэт идэвхтэй зорчих хөдөлгөөн нэмэгдэж байгаа ч зориулалтын зам талбай, холбогдох зохицуулалт байхгүй учраас осол аваар маш ихээр гарсаар байна. Тиймээс автомашины хэт хамаарлыг багасгаж, явганаар алхах, нийтийн тээврийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх нь чухал байна. 

Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгийн ачаалал хэтэрч, ихэнх сургуулиуд 3 ээлжээр хичээллэж, зориулалтын бус түрээсийн барилгад хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Амьдралын чанарын хамгийн чухал үзүүлэлт болох боловсрол хүртээмжгүй байгаа нь улс эх орны ирээдүйд хамгийн сөрөг нөлөөтэй учир асуудлыг цаг алдалгүй шийдвэрлэх нь чухал болоод байгаа билээ. Тиймээс “20 минутын хот” - ын хүрээнд газар чөлөөлтийн бодлогоор сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлж, 2040 гэхэд 1 ээлжээр хичээллэх боломжтой байхаар төлөвлөсөн байна. 

Орон сууц, ажил үйлчилгээ, худалдаа, нийтийн үйлчилгээ, ногоон байгууламж зэргийг нэг бүсэд хослуулан холимог бүслэлийг төлөвлөж, ногоон байгууламж, нийтийн эзэмшлийн талбайг хүн амын тоо, насны онцлогт тохируулан төлөвлөх юм. Хүн амын зохистой нягтралыг 460 хүн/га гэж үзэн, бүсчлэлийг хязгаарыг тогтоох аж.

Local community гэдэг нь нэг газар нутгийн хүрээнд (ихэвчлэн нэг хот, дүүрэг, баг, хороонд) оршин сууж буй хүмүүсийн нэгдэл бөгөөд тэдний хоорондын хамтын ажиллагаа, харилцаа, хариуцлага, дэмжлэг, хамтын шийдвэр гаргалт дээр суурилдаг. Тухайн нэгж газрын оршин суугчид нь асуудлаа гаргаж ирээд шийдвэрлэх, хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөд саналаа тусгах, төсөл санаачлах, хэрэгжүүлэх гэх мэт олон талын оролцоо нээлттэй болох юм. Тухайн нэгж газарт өдөр тутмын хэрэгцээт бүхий л үйлчилгээнүүд багтсан байх бөгөөд 20 минутын дотор очих боломжтой байна. 

Улаанбаатар хотын ерөнхий архитектор Ч.Төгсдэлгэр: …“20 минутын хот” - д иргэдийнхээ 80 хувийг хамруулна гэсэн зорилт тавьсан. Харин хэрэгжих хугацаа нь үндэсний бодлогын хүрээнд шат дараатай тодорхойлогдоно. /Барилга МН сэтгүүл №180/

УИХ - ын гишүүн, "20 минутын хот" төслийн ажлын хэсгийг ахлагч  Г.Лувсанжамц: Хот төлөвлөлтийн үндсэн философи нь ирээдүй хойч үеийн боловсролын хүртээмж ба амьдралын чанар юм. Улаанбаатар хотын хаана сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, тоглоомын талбай, ногоон байгууламжгүй байна вэ гэдгийг гаргаж ирэхийн тулд Egazar, Ebarilga, дэд бүтцийн порталууд зэрэг тус тусдаа байгаа мэдээллийг нэг платформд төлөвлөрүүлэн, бодит дата дээр тулгуурлан “20 минутын хот” - ыг төлөвлөнө.

“20 минутын хот” бол нийслэл, дүүрэг, хорооны төвлөрлийг хуваах тухай биш, харин хотыг төлөвлөхөд баримтлах философи, зарчим юм. /Барилга МН сэтгүүл №181/

20 минутын хот ба барилгын салбарын оролцоо 

Хот төлөвлөлтийн бодлого шинэчлэгдэж байгаа энэ үед барилгын салбар зөвхөн барилга барих биш, иргэдийн амьдралын чанарт хэрхэн нөлөөлөхийг бодолцож, илүү хүн төвтэй төлөвлөх нь  чухал үүрэг нь болж байна. Архитектур төлөвлөлтөө гаргахдаа зөвхөн өөрийнхөө барилгыг хэрхэн төлөвлөх тухай бодох биш, хотхон хоорондын дундын ногоон байгууламж, тоглоомын талбай, авто зам, үйлчилгээний төвүүдийг хажуу зэргэлдээх төслүүдтэй харилцан ойлголцож, тухайн нэгж газрын амьдралын чанарыг хэрхэн сайжруулах тал дээр хамтран ажиллах нь барилгын салбарын чухал оролцоо юм. 

Түүнчлэн холимог бүсчлэл бүхий барилга, хороолол төлөвлөх шаардлагатай болж байгаа нь барилгын салбарынхан орон сууц + үйлчилгээ + амралт + ажиллах орчин зэрэг хосолсон интеграцчилсан төлөвлөлтийг гаргах хэрэгтэй болж байна. Ингэснээр  иргэдийн өдөр тутмын хэрэгцээг нэг нэгж газарт төвлөрүүлэн богино хугацаанд үйлчилгээ авах боломж бүрдүүлэх хэрэгцээ үүсэхээр харагдаж байна. 

Мөн орлогод нийцсэн олон төрөлт /diverse/ орон сууцыг нэмэгдүүлж эхэлснээр  орон сууцны хэмжээ, үнэ, өмчлөл, түрээс, байршил, зориулалт зэрэг нь оршин суугчдын орлогын эх үүсвэрт тохирсон өөр өөр төслүүд байх дүр зураг харагдаж байна. Энэхүү бодлого нь зөвхөн нэг төрлийн орлого, нийгмийн бүлгийн хүмүүсийг нэг газарт төвлөрүүлэх бус, янз бүрийн бүлгүүдийг хамтад суурьших нөхцөлийг бүрдүүлж, нийгмийн тэнцвэртэй орчин бүрдэхэд чухал нөлөөтэй байдаг. Хэрвээ зөв зохион байгуулахгүй бол нийгмийн ангилал, орлогын ялгаа нь орон зайн ялгарлыг бий болгож, улмаар нийгмийн тэгш бус байдал улам гүнзгийрсээр байх болно. 

Үүнээс гадна манай ихэнх төсөл хэрэгжүүлэгчид ногоон байгууламж, хүүхдийн тоглоомын талбайг “үлдсэн хэсэгхэн газар” - таа төлөвлөдөг, зарим нь огт төлөвлөхгүй байх нь ч бий.  Тэгвэл “20 минутын хот” - ын хүрээнд ногоон байгууламж, олон нийтийн талбай нь төлөвлөлтийн гол элемент байна. Тиймээс  эргэн тойрон дахь иргэдийн амьдралын чанарт шууд нөлөөлдөг ногоон байгууламж, олон нийтийн хэсгийг бий болгоход барилгын салбарынхан чухал оролцоотой байна.  

Г.Сувд-Эрдэнэ