Монгол Улсын Засгийн газрын 2020 оны 13 дугаар тогтоолоор “Улсын хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт”-д бүртгэгдсэн Сангийн Далай хийдийн хадгалалтын өнөөгийн байдлын талаар хүргэхээр зорилоо (Зураг 1).

Түшээт хан аймгийн Говь Түшээт ханы хошууны нутаг одоогийн Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын төвд Сангийн Далай хийд оршино. Анх Энх-Амгалангийн 47-р \1708\ онд засаг ван Ванчигийн үед Сангийн далай хэмээх газар сүм суврага байгуулж Аюуш, Дүйнхор тэргүүтэн олон зүйлийн хурал номын сургууль дэлгэрүүлэхэд Чин улсын хаанаас “Шашныг хөгжүүлэгч сүм” хэмээн нэр шагнав. Бас Түгээмэл Элбэгтийн гуравдугаар \1853\ онд засаг улсын түшээ гүн Балдоржийн үед сүм суврага хэд хэдийг байгуулсны дараа Чогчин, Яр-хайлан, Сандуй Дэмчиг, Жигжид, Дүйнхор, Гүнрэг, Ядам Ерөөл магтаал хуруулан байсаар засаг хошой чин ван Чагдаржавын үед арван зургаан жангийн сүм байгуулж, Богд Жибзундамбаас “Шашныг дэлгэрүүлэгч” нэр хайрлажээ (Эх сурвалж: https://mongoltoli.mn/history/h/970). 

Сангийн далай хийдийн Цогчин дуган нь 10 сүм дугантай, 300 лам хурдаг, цам тоглодог гол дуган байжээ. Цогчин дуганг бариулах хөрөнгө мөнгийг Даншуур жасаас буюу өглөгийн эздийн өргөл бадрын мөнгөөр бариулж, барилгын мод, шавар шохойг нутгаас нь бэлтгэн хөх тоосго, хөх ваар, чимэглэлийг хийсэн байна. Сангийн далай хийдийн дугануудаас Цогчин дуган нь бараг бүтэн үлдсэн бөгөөд Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газраас 1987 онд хэмжилт судалгаа хийж, сэргээн засварлах зураг төслийг боловсруулан 1990-1991 онд сэргээн засварласан байна. 1991 оноос буддын шашны хурал номын үйл ажиллагаа эхэлсэн байна (Эх сурвалж: http://ncch.gov.mn/Immovable/13).

Зураг 1. Сангийн Далай хийд

Тус хийдийн хадгалалт хамгаалалтын өнөөгийн байдлыг ажиглахад сүмийн тоосгон хана зарим хэсгээрээ цуурсан, модон хийцийн өнгө будаг нь гандаж, хагарал өгч, ховхорч унасан байдалтай байна. Зарим хэсгийн будаг нь суурь давхаргаараа ховхорч унасан нь тодорхой байв. Үүд хэсгийн хөндлөн, дам нураа нь шувууны сангас болсон нь ажиглагдаж байна (Зураг 2).

Зураг 2. Сүмд үүсэж буй гэмтэл

Сангийн Далай хийдийн өнөөгийн байдлаас харахад цаг алдалгүй сэргээн засварлах шаардлагатай байна. Өмнөх дугаарт дурдаж байсантай адил түүхэн барилга байгууламжийн үнэт зүйлсийг тодруулах, түүхэн эх сурвалж, фото зураг, видео бичлэг, архивын материалын судлах, уран барилгын уламжлалт материал ба технологийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр шинжлэн тогтоох, дурсгалт үүсэж буй гэмтлийг лабораторийн нөхцөлд туршилтаар нотлох, нээн илрүүлэх, мэдээллийн баримтжуулалт ба гэмтлийн зурагжуулалтыг хийх гэх мэт СУУРЬ СУДАЛГААГ ХИЙЖ, УЛМААР СЭРГЭЭН ЗАСВАРЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ ЦОГЦ БАЙДЛААР ГАРГАХ ШААРДЛАГАТАЙ. Үүний дараагаар гүйцэтгэлийн ажил буюу сэргээн засварлалтыг үе шаттайгаар тасралтгүй, байнга хийх нь зүйтэй.