Э.Пүрэв-Эрдэнэ: 14 хотын гол зарчим нь хүний хэрэгцээг 20 минутын хүртээмжтэй болгох

“Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль”- ийн төслийг өнгөрсөн оны зургаадугаар сард баталж, энэ оны зургаадугаар сараас эхлэн мөрдөх байсан ч тус хуулийн хэрэгжих хугацааг  нэг жилээр хойшлуулаад байна. Тодруулбал, тус хуулиар нийслэл Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийг 14 хот болгон хуваах, аймгийн төв болон дагуул хотуудыг орон нутаг, улсын зэрэглэл бүхий хот болгон өөрчлөхөөр хуульчилжээ. Тус хуульд  Дархан, Эрдэнэт, Зуунмод, Хархорум, Багануур, Налайх гэсэн улсын зэрэглэлтэй 6 хот, орон нутгийн зэрэглэлтэй 43 хотоос 14 нь, дагуул дөрвөн хотоос гурав нь нийслэлийн нутаг дэвсгэрт байгуулах аж. Хот төлөвлөлт, хотын нягтаршил болон бүтээн цогцлоосон хотыг ийн хуваах олон улсын туршлагын талаар ШУТИС- ийн Хот төлөвлөлтийн тэнхимийн багш, доктор Э. Пүрэв-Эрдэнээс тодрууллаа. 

Зөв төлөвлөлттэй хот гэж ямар хотыг хэлэх вэ?

Зөв төлөвлөх гэдэг бол хүний амьдрах орчны чанартай холбоотой. Хүн ямар газар амьдарч байгаагаас хамааран сэтгэл санаа дээшилж бүтээлч, аз жаргалтай болдог. Хүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулахын тулд хүнээ бодох ёстой. Архитектурын хамгийн эхэнд бодох ёстой зүйл бол хүн. Хүний ая тухыг хангасан орчин бүрдүүлэх учиртай. Харин манайд эсрэгээрээ байна. Улаанбаатар хотоос хүний ая тухтай орчин олоход тун бэрх. Улаанбаатар хотын хуучин төлөвлөлт нь сайн байсан, социализмын үед барьсан хорооллууд хот төлөвлөлтийн дэлхий нийтийн үндсэн үзэл баримтлалаар буюу хүний эрүүл, аюулгүй, тав тухтай амьдрах орчин бүрдүүлэх, оршин суугчид нь нар, салхи болон байгалийн хүчин зүйлсийг жигд хүртэх боломжтой байхаар модернист үзлийн дагуу баригдсан. 

Дэлхий нийтэд аж үйлдвэржилтийн шаардлагаар бий болсон томоохон хотууд иргэн рүүгээ чиглэсэн төлөвлөлт хийх шаардлагатай болсноор 1930 онд хот төлөвлөлтийн үндсэн үзэл баримтлал болох “Афины тунхаг”-ийг боловсруулсан. Ингэснээр хотоо төлөвлөх зарчимтай болж барилга байгууламжийн хооронд амралт зугаалгын талбайтай, иргэд цэвэр агаараар чөлөөтэй амьсгалах боломжтой, нийцтэй гадаад орон зайтай, үйлдвэрлэлийн бүсээс тусдаа гэх зэргээр модернист үзэл бодолтой архитекторууд ерөнхий шаардлагуудыг нь гаргасан юм. Энэ бүх шаардлага шинээр байгуулагдсан хотууд болох социалист хотуудад тусгалаа олсны бодит жишээ нь Улаанбаатар. Дандаа хорооллын системээр барьчихсан, сургууль, цэцэрлэг нь дундаа, нийгмийнх нь дэд бүтцийг шийдчихсэн, дэлгүүр хоршоо нь хөвөө хэсгээрээ байдаг, орон сууцны дотоод орон зай саруулхан, байрнуудынхаа дунд амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх орчинтой гэх мэт төлөвлөлттэй хөгжиж ирсэн. 

Хот төлөвлөлт талаасаа нийслэлийн нутаг дэвсгэрийг 14 нэгж хот болгон хуваах нь бодит байдал дээр боломжтой юу? 

Улаанбаатар хотыг 14 хот болгон хуваах үндэслэл нь нэг хүнд төвлөрсөн хотын захиргааны үйл ажиллагааг хуваан шийдвэр гаргахад иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, иргэдтэй харилцах, хотожсон орчныг жигд тараах гэх мэт шийдэлд хүрнэ гэж үзсэн байх. Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийг 14 нэгж хот болгон хуваахад хоёр асуудал яригдана. Нэгдүгээрт, төлөвлөлт нь нэг төвтэй буюу Сүхбаатарын талбайг тойрсон байгаа юм. Энэ нь уламжлалт гэх юм уу, түүхэн орчин байсан учраас төв талбайг тойроод бүх юм нь суурилсан. Бизнес, худалдаа үйлчилгээний функцууд цаашлаад үйлчилгээндээ хамаарангуут хотын төв рүү зайлшгүй ирэх шаардлага үүссэн зорчих хөдөлгөөн татсанаар нэг төв давамгайлсан хот болчхож байгаа юм. 500 мянгаас доош хүн амтай жижиг хот, аймгийн төвүүдэд нэг төв давамгайлсан нөхцөл байдал байж болох ч Улаанбаатар хотын хувьд мегаполис том хот болчихсон учраас бүх хэрэгцээ нь нэг дор төвлөрчихөөр замын түгжрэл үүсэхэд хүргэж байна. Нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан байршил дээр хэт төвлөрсөн учраас ийм байдал үүсжээ гэж харж байна. Хоёр дахь асуудал нь, бид 1990 оноос хойш орон сууцжуулалтыг дэмжиж ирсэн ч нийгмийн дэд бүтцээ мартчихсан. Сургууль цэцэрлэг, эмнэлэг, цагдаа, амарч суух цэцэрлэгт хүрээлэн, дэд бүтэц ч гэсэн чухал асуудал. Энийг урьдчилж бодолгүй олон орон сууц бариад, энэ нь цаанаа иргэдийн орон сууцны хүртээмжийн асуудал болчхож байгаа юм. Хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд нэг хот дагасан, давамгайлсан байдлаа задлах нь зөв. Үүний дагуу тодорхой бүсүүдэд дэд бүтэц холбон дэд төв байгуулж буйг Баянхошуу, Сэлбэ, Дамбадаржаа, Дэнжийн мянга, Шар Хад, Толгойт гэх мэтээр нэрлэж болно.  

Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийг 14 болгон хуваах нь угтаа зургаан дэд төв байсныг 14 дэд төв болгон илүү томруулчихлаа л гэсэн үг. Энэ нь хот төлөвлөлтөөсөө ямар давуу талтай вэ гэхээр, нэг төв төвлөрсөн байдал задрахаар хотын хотожсон нутаг дэвсгэрт барилгажсан болон гэр суурьшлууд нийлсэн дэд төв рүү таталцал үүсэн бизнес, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг хэрэгцээт орчин аажимдаа бий болно. Хүний анхдагч хэрэгцээ нь ойр байвал хотын төв рүү чиглэсэн хөдөлгөөний урсгал тархан, ирээдүйд хот тогтвортой жигд хөгжинө. 

Олон улсад бүтээн байгуулчихсан нийслэл хотынхоо нутаг дэвсгэрийг дагуул хот болгон хуваасан туршлага байдаг уу? Манай нийслэлийн хувьд бид юуг анхаарах нь зүйтэй вэ? 

Дэлхий нийтэд ямар байсан бэ гэхээр, хот гэдэг бол тосгоны нийлбэр байдаг. Жижиг тосгод бие дааж хөгжиж явсаар нэлээд хэдэн дэд төв болоод хот үүсэж байгаа юм. Бид нарт уламжлалт тосгон гэдэг ойлголт байгаагүй. Уламжлалаараа бий болсон органик тосгон байхгүй. Тийм функц бий болгоод нэрлээд явчихсан тосгод байгаа юм. Тосгон томорсоор таун/town/ буюу жижиг суурин газар болно. Манай улсын хувьд нэг том нийслэлтэй болчихсон учир тосгон, таун гэх ойлголтгүйн улмаас нэршил нь зөрөөд байна. Газар хуваарилаад бүтээчихсэн хотоо дотор нь ахиад хэд хэдэн хотод хуваана гэхээр хүмүүс ойлгохгүй гайхах нь аргагүй. Тиймээс хот гэхээс өөр нэршил өгвөл зүгээр байх. 

Ямар ч нэр өгч хуваасан бай засаг захиргааны нэгжид хуваагдан өөрсдөө төсвөө бүрдүүлдэг хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хүч бүрдвэл төсвөө шаардлагатай зүйлд зарцуулдаг бие даагаад хөгжих нөхцөл бүрдэнэ. Зарчмын хувьд энэ нь зөв.  

Олон улсад хотын нутаг дэвсгэрээ хуваасан тохиолдол байдаггүй. Улс орны хот тосгод өөрсдийн онцлог давуу байдлаар хөгжиж, тосгон хоорондын зорчих хөдөлгөөнөөр худалдаа арилжаа хийн, эдийн засгаа  бүрдүүлсэн байдаг. Манай нийслэлийн хувьд авч үзвэл, жишээ нь Амгалан хот гэж хуваавал суурьшлын онцлогтоо тулгуурлан нийслэлийн төвийн бүстэй өрсөлдөхгүйгээр жижиг дунд үйлдвэр, инновац чиглэсэн бүтээн байгуулалттай байвал жижиг дунд бизнесүүд нь тийшээ суурьшаад өнгө төрхөө олох юм. Үүнийгээ ч дагаад үүрэг нь бий болно. Уламжлал нь байхгүй учраас бид өөрсдийн функцаа тодорхойлоод баримталж явах нь чухал.  Өнөөдрийн Улаанбаатар хот шиг худалдаа үйлчилгээнд чиглэсэн хот болбол 14 хот өөрсдөө төсвөө бүрдүүлэхэд хүндрэлтэй. Яаж жижиг дунд үйлдвэрүүдээ татаж бизнесийн таатай орчин нөхцөл бий болгох вэ гэдэг асуудлыг татвараар шийдэж болно. Хотын төвдөө байршилтай бол татвар өндөр, ипотекийн зээлийн хүү өндөр гэх мэтээр зохицуулж болно.  

Таны бодлоор энэ шийдвэрийн үр дүн ямар байх бол? 

Улаанбаатар хот 2030 онд метротой болно гэж төлөвлөн  бэлтгэл ажлаа хийж байна. Метроны шугам Амгалангаас 22- ын товчоо хүртэл урт үргэлжилж байгаа. Метроны буудал бүр суурьшлын төв болох боломжтой. Тээвэрт түшиглэсэн хөгжил гэж орчуулан бид ашигладаг. Миний бодлоор, нийслэлээ 14 болгож хуваахаас илүү хот дотроо дэд төвтэй болон олон нийтийн тээврийн хэрэгсэл чиглэлээр хөгжүүлбэл метроны шугам үр ашигтай ашиглагдах юм. Үндсэн функц нь метроны шугам маягаар хэдий ч өртөө бүрд өөр өөр дэд төвүүд байгуулж чадвал бид хамгийн үр ашигтай тээвэр явуулна гэсэн үг. 

14 хотын хувьд хил заагаа тодорхой хуваагаагүй байгаа. Хил заагаа хуваахдаа зайлшгүй анхаарах зүйл юу вэ?  

14 хотын байршил, хил заагийг нарийн тооцоогүй. Ерөнхийдөө барилгажсан нутаг дэвсгэрийг тараан цэг тавьчихсан байршлыг нь тодорхойлж байгаа ч бий болгох боломжоо ашиглаж байршлуудаа зөв тооцоолох нь маш чухал. Метрогоо үр ашигтай ашиглахын тулд хотоо зөв хэлбэршүүлэх ёстой. Нэгэнт уламжлалт суурьшлуудыг холбох ойлголт байхгүй учраас бий болчихсон зүйлээ хэлбэршүүлэх гээд байгаа юм. Тэгэхийн тулд иргэдийн нягтаршлыг тодорхой цэгүүдэд төвлөрүүлэн хот, дэд төв гэж зарлавал ирээдүйд хүртэх ашиг өндөр байна. 14 хотын гол зарчим нь хүний хэрэгцээг 20 минутын хүртээмжтэй болгоё л гэж байгаа юм. Тэгэхээр иргэний амьдарч буй газарт сургууль цэцэрлэг, эмнэлэг, цагдаа гэх мэт анхдагч хэрэгцээг цогцлоосон богино хугацаанд оччихдог байх нөхцөл бүрдүүлэх нь зайлшгүй анхаарах зүйл.

 С.Энхжаргал: Хотууд төсвөө бүрдүүлэхийн тулд тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай 

2024 онд батлагдсан Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль /шинэчилсэн найруулга/- тай холбоотой асуудлаар хуульч С.Энхжаргалаас тодрууллаа. 

Энэ хуулиар хотууд төсвөө өөрсдөө бүрдүүлэх, хөгжихөд хэр боломжтой вэ? 

Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль анх 1993 онд батлагдсан боловч хот, тосгоны төсөв, санхүүгийн асуудал зохицуулалтгүй байснаас энэхүү хууль хэрэгжиж чадаагүй гэж боддог. Харин 2024 оны 06 сарын 05-ны өдөр энэхүү хуулийг шинэчлэн баталснаар хот, тосгон бие даасан төсөвтэй байх, улмаар хот, тосгод хөгжих боломжийг бүрдүүлсэн. Тухайлбал, Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль /шинэчилсэн найруулга/-ийн 37.1-д хот, тосгон нь Төсвийн тухай хуульд заасан эх үүсвэрээс бүрдсэн төсөвтэй байна гэж хуульчилсан бөгөөд Төсвийн тухай хуульд хот, тосгоны төсөв аль шатлалын төсөвт хамаарах, түүнийг хэрхэн бүрдүүлэх, зарцуулах асуудлыг дараах байдлаар тогтоож өгсөн: 

• Хот, тосгоны төсөв нь "орон нутгийн төсөв"-т хамаарна; 

• Улсын зэрэглэлтэй хотын төсөв нь аймаг, нийслэлтэй нэг шатлалд, дээд шатны төсөв нь улсын төсөв байна;   

• Орон нутгийн зэрэглэлтэй хот, тосгоны төсөв нь сум, дүүрэгтэй нэг шатлалд, дээд шатны төсөв нь аймаг, нийслэл, улсын зэрэглэлтэй хотын төсөв байна.

• улсын болон орон нутгийн зэрэглэлтэй хот, тосгоны Захирагч хот, тосгоны төсвийн төслийг боловсруулж, хот, тосгоны Зөвлөлд өргөн мэдүүлнэ  гэх мэт.

Хотын Зөвлөлүүдэд ямар хүмүүс байх вэ? ИТХ- аас ялгаатай юу? 

Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлд Хот, тосгоны удирдлагын тогтолцоог хотын оршин суугчдаас сонгогдсон Зөвлөл, Захирагчтай байхаар тогтоосон. Эдгээрээс хотын зөвлөл болон захирагчийг хотын оршин суугчдаас сонгох ба хотын удирдлагын сонгуулийг хуулиар зохицуулна. Хотын удирдлагын сонгуулийг зохион байгуулах хүртэл хугацаанд шилжилтийн үеийн зохицуулалт буюу Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулиар зөвлөл, захирагчийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлагыг тодорхойлсон. Тухайлбал, улсын зэрэглэлтэй хотын хувьд зөвлөлийн чиг үүргийг тухайн хот харьяалагдах аймаг, дүүргийн ИТХ, захирагчийн чиг үүргийг тухайн хот харьяалагдах аймаг, дүүргийн Засаг дарга хэрэгжүүлнэ. 

Орон нутгийн зэрэглэлтэй хотын хувьд зөвлөлийн чиг үүргийг тухайн хот харьяалагдах сум, дүүргийн ИТХ, Захирагчийн чиг үүргийг тухайн хот харьяалагдах сум, дүүргийн Засаг дарга хэрэгжүүлнэ. Жишээлбэл, Цэцэрлэг хотын зөвлөлийн чиг үүргийг Архангай аймгийн Эрдэнэбулган сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Захирагчийн чиг үүргийг тус сумын Засаг дарга хэрэгжүүлнэ. Хан-Уул хотын зөвлөлийн чиг үүргийг Хан-Уул дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал, Захирагчийн чиг үүргийг нь ХУД-ийн Засаг дарга тус тус хэрэгжүүлнэ. Харин нэг дүүргийн нутаг дэвсгэрт хэд хэдэн хот байгаа тул Яармаг, Буянт-Ухаа, Толгойт, Баянхошуу, Өнөр, Сэлбэ, Дарь-Эх, Амгалан хотын Захирагчийг тухайн хотын Захирагч хуулийн дагуу сонгогдох хүртэл Нийслэлийн Засаг дарга томилж, чөлөөлнө. Хотын оршин суугчдын тооноос хамаарч Улсын зэрэглэлтэй хотын Зөвлөл 21-25, орон нутгийн зэрэглэлтэй хотын Зөвлөл 11-15, тосгоны зөвлөл есөн гишүүнтэй ба дөрвөн жилээр сонгогдон ажиллана. 

Хот, тосгоны Зөвлөл нь тухайн хот, тосгоныхоо эдийн  засаг, нийгмийн асуудлыг бие даан шийдвэрлэх хот, тосгоны өөрийн удирдлагын байгууллага юм. Харин ИТХ нь тухайн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжид байнга оршин суугаа сонгуулийн эрх бүхий иргэдээс сонгогддог, хуулиар тусгайлан олгосон чиг үүрэг, бүрэн эрхийг хамтын удирдлагын зарчмын үндсэн дээр хэрэгжүүлдэг нутгийн өөрөө удирдах байгууллага. 

Иймд тус хоёр байгууллага нь ялгаатай бөгөөд чиг үүргийнх нь давхцалыг Үндсэн хуулийн тавин долоодугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт хот, тосгонд засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын зарим чиг үүргийг шилжүүлэх асуудлыг Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Улсын Их Хурал шийдвэрлэнэ гэж заасны дагуу Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль /шинэчилсэн найруулга/, Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль, Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хууль болон УИХ-ын 2024 оны “Хот байгуулах тухай” 72 дугаар тогтоолоор тус тус шийдвэрлэсэн болно. Өөрөөр хэлбэл, ИТХ хотын Зөвлөл сонгогдон зөвлөлийн гишүүд бүрдсэнээр эдэлбэр газар дээрх чиг үүргээ шилжүүлэх юм. 

Хотын Зөвлөлийн бүрэн эрх нь төсөв батлах, төлбөр, татвар, хураамжаа тогтоох гээд томоохон эрх мэдэлтэй байгаа нь хэр оновчтой вэ? Үүний ард бие даасан төсөв бүрдүүлэхийн тулд татвар, төлбөр, хураамжаа нэмэгдүүлж иргэдийг бүсээ чангалах нөхцөл рүү оруулах юм биш биз гэсэн болгоомжлол иргэдэд байна?

Хот бие даасан төсөвтэй байхаар Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль болон Төсвийн тухай хуульд нарийвчилсан зохицуулалт тусгагдсан. Хот, тосгон нь харьцангуй суурин буюу хүн ам, ААНБ төвлөрсөн газар байгаа тул төсвийн бүрдүүлэлтээ нэмэгдүүлэхийн тулд иргэд, ААНБ-ын үйл ажиллагааг өргөжүүлэх, дэмжих, хүн амын тоог өсгөх, суурьшлаа тэлэх зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдана. Харин аливаа татвар, хураамжийн төрөл, хэмжээг зөвхөн хуулиар тогтоодог бөгөөд хотын Зөвлөл нь хуулиар тогтоосон хязгаарын хүрээнд албан татвар, төлбөр, хураамжийн хувь хэмжээг тогтоох эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл, ИТХ-ын хуулиар тогтоосон хязгаарын хүрээнд албан татвар, төлбөр, хураамжийн хувь хэмжээг тогтоох эрхийг хотын эдэлбэр газрын хэмжээнд хэрэгжүүлэх юм.

Хотууд өөрсдөө төсвөө бүрдүүлэхэд орчин нөхцөл, байршил зэрэг нь өөр байгаа. Хэрвээ төсвөө бүрэн бие даан бүрдүүлж чадаагүй тохиолдолд төрөөс ямар нэг дэмжлэг үзүүлэх үү?   

Хотууд аль болох бие дааж хөгжих эрх зүйн үндсийг ХТЭЗБТХ болон холбогдох бусад хуулиар зохицуулсан. Тухайлбал, хот, тосгоныг хөгжүүлэхэд шаардлагатай үйл ажиллагаа эрхлэхэд татварын болон татварын бус дэмжлэг үзүүлэх асуудлыг тухайн төрлийн татварын хуулиар зохицуулна. Засгийн газраас дэмжлэг хүсэх, хот, тосгоны төсвөөр зөвхөн өөрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг санхүүжүүлнэ. Хот, тосгонд шилжүүлсэн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн болон төрийн чиг үүргийг төлөөлөн хэрэгжүүлэх эх үүсвэрийг холбогдох дээд шатны төсөв, улсын төсвөөс хуваарилна.