Ацтек, Майя, Египт зэрэг эртний соёл иргэншлийн өндөр хөгжилтэй орнуудад өнөөгийн цахилгаан машинтай төстэй тээврийн хэрэгсэл ашиглаж байсныг түүхчид тогтоосон байдаг. Гэвч энэ нь анхандаа зөвхөн зэвсэг зөөх зориулалттай ч байсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Үүнээс цааш олон бэрхшээлээс шалтгаалан олсоор явах системийг 1800 жилийн хугацаанд бий болгож чадаагүй юм. Энэ бүгдийн дараагаар хамгийн анхны агаарын трамвайг Адам Вибе гэх хүн 1644 онд Гданск хотод бүтээсэн бөгөөд анхны үйл ажиллагааг Хорватын полимат Фаусто Веранциод эхлүүлж байжээ. Энэ нь ган кабелийн өмнөх үе буюу европын түүхэн дэх хамгийн анхны кабелиар өргөгч гэж үздэг байна. Үүнээс 230 жилийн дараа Германд дараачийн кабел өргөгч бүтсэн түүхтэй.

Адвентдален дахь орхигдсон нүүрсний уурхайгаас Шпицберген (Норвеги) Лонгйербиен кабелийн зам

20-р зууны эхэн үед Хойд болон өмнөд америкчууд өндөр уулархаг бүс нутагт байрлах уурхайд ихэвчлэн ачаа бараа зөөвөрлөхөд ашигладаг байсан. 1924 оноос уул уурхайн пүүсүүд энэ трамвайн бизнест хөрөнгө оруулалт хийж татлага үйлдвэрлэл хийж эхэлснээр цаашдын хөгжил нь эхэлсэн байдаг.

Хүн зөөвөрлөж эхэлсэн үе

20-р зууны эхэн үеэс эдийн засаг сайжрахын зэрэгцээ хүмүүс чөлөөт цагаа өнгөрөөх зориулалтаар дүүжин тээвэр ашиглаж эхэлсэн байна. 1893 оны үед английн цэргийн бүс нутаг болох Гибралтарт ачаа, зорчигч тээвэрлэдэг хосолсон кабель зам суурилуулсан. Эхэндээ үүгээр зөвхөн цэргийн албан хаагчид зорчдог байсан ч түүхэнд бичигдэхдээ тухайн үед барьж байгуулсан цорын ганц хүн тээврийн агаарын утсан трамвай юм гэжээ.

             Улиа уулын дүүжин тээвэр  

Бразил рио де жанеро дахь дүүжин тээвэр 

1907 анд хамгийн анх испанид сан себястианы  Улиа ууланд баригдсан дүүжин тээврийн үүний дараа 1908 онд Шведийн гринделвалд болон дэлхийн уулсын оргил Австрийн альп-д германд баригдсан cable car буюу дүүжин замын тээвэр нь дээрх чиглэлүүдэд баригдсан төмөр замаас хамаагүй бага өртөгтэй баригдаж байсан.

Үүний дараагаар хүн тээвэрлэх зориулалтаар цанын баазуудад буюу Шведийн өндөр уулархаг бүс нутагт чамоникс, гармиш гэх зэрэг хотуудад баригдсан эхэлсэн. 

Цахилгаан эрчим хүчний чадал нэмэгдсэнтэй холбоотой кабелийн улам хүчээ авч дэлхий даяар өргөн тархах боломжтой болсон. Үүний зэрэгцээ 1919 онд Колумбын Ла Дорада мужид анхны холын зайн шугам (74 км), кабелийн шугам баригдсан. Анх 1929 онд Германы Фрайбург хот болон Шавн Инсланд уулын хооронд кабелийн машинаар зорчигч тээвэрлэж байжээ. Харин америк тивд 1938 онд ню хемпшир мужийн канноны уулсад хамгийн анх дүүжин замын тээвэр баригдсан.

Аж үйлдвэрийн хөгжил эхэлснээр дэвшилтэт олс, татлага агаарын замын системийг бий болгох өргөн боломж бүрдсэн. Иракийн Тигр мөрөн дээр 1951 онд баригдсан ийм шугам нь нэг дор 4032 тонн ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай.

Агаарын дүүжин замын тээврийн ажлыг гүйцэтгэгчдийн хувьд эхэн үедээ Швейцарын Von Roll Ltd компани дүүжин замын тээврийг барьж байгуулахад дангаар ноёрхож байсан бөгөөд энэ компанийг Австрийн лифт үйлдвэрлэгч Doppelmayr компани худалдаж авжээ. Bleichert, Heckel, Pohlig, PHB (Pohlig-Heckel-Bleichert), Garaventa, Waagner-Biró гэх зэрэг Герман, Швейцарь, Австрийн бусад компаниуд дүүжин тээврийн бизнест чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан. Харин Одоо дэлхийн зах зээлд Doppelmayr Garaventa Group, Leitner Group, Poma, гэсэн гурван том групп компани ноёрхож байна. Үүний нэг болох POMA групп нь монгол франц  хоёр улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд нэн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтын эх үүсвэрээр дүүжин тээврийн төслийг хэрэгжүүлж байгаа.

www.poma.net

Монгол улсын нийтийн тээвэрт дүүжин замын тээврийг нэвтрүүлэх төслийн ТЭЗҮ боловсруулагдаж байгаа бөгөөд барилга угсралтын ажлыг энэ долдугаар сард эхлүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа ажээ.

Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн эхний чиглэл нь хархорин зах орчмоос яармагын шинэ хотын захиргааны хойд талд төлөлвлөсөн.

Трасс төлөвлөлтийн хувьд шинэ хуучин хоёр суурьшлын бүсийг холбож туул голын хөндийг хөндлөн туулах чиглэлтэй байна. Олон улсад хэрэгжүүлсэн төслүүдийг сайн жишээгээр уг төслийг хэрэгжүүлснээр өмнөд болон хойд зогсоол орчим эдийн засгын эргэлтэнд орж сайн нөлөөллийг авчрах төлөвтэй байна. Үүнээс гадна улаанбаатарчуудын толгойны өвчин болсон замын түгжрэлийг асуудлыг шийдвэрлэх бүтээн байгуулалт болох юм. Учир нь яармагаас хархорин хүрэхэд ердөө 11 минут зарцуулах нь ээ.

Олон улсад дүүжин тээврийн хэрэгцээ өсөж байна

2004 онд Колумбын Меделлин хот нь одоо байгаа метроны системдээ cable car буюу дүүжин тээврийг нэвтрүүлсэн дэлхийн анхны газар болжээ. Тэр цагаас хойш дэлхийн өнцөг булан бүрд улам бүр нэмэгдэж буй хот суурин газрууд бие даасан кабель тээврийн системийг суурилуулж эхэлсэн бөгөөд энэ нь нийтийн тээврийн үүргийг гүйцэтгэх харьцангуй хямд, шинэлэг арга юм.

Олон арван жилийн туршид Колумбын Меделин хот гэмт хэргийн гаралтаараа хамгийн өндөр хот байжээ. Төвөөс алслагдсан уулын энгэрт оршин суугчид ажилдаа явахад цаг хугацаа, хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч ажил хийхэд хүндрэлтэй байдаг байсан ч 2004 онд дүүжин тээвэр төсөл (Metro cable car) хэрэгжсэнээр хөдөлмөр эрхлэх иргэдийн тоо өсөж гэмт хэргийн гаралт буурсан эерэг нөлөөлөл үзүүлжээ. (Меделин хотод Rapid transit system буюу хурдны галт тэрэг анх 1995 онд анх баригдсан бөгөөд Metro cable car төсөлтэй чиглэлийн хувьд уялдаатай байдлаар төлөвлөгдсөн байдаг) 2022 оны байдлаар дүүжин тээврийн чиглэлийн дагуу төсөл хэрэгжихээс өмнө 230 мянган оршин суугчидтай байсан бол 315 мянга болж өссөн үзүүлэлттэй байна.

Түүнээс хойш дэлхийн хотууд Меделлиний жишээг даган дүүжин замын тээврийг нэвтрүүлж эхэлсэн. Венесуэлийн Каракасаас эхлээд Алжирын Константин, АНУ-ын Нью-Йорк, Оросын Нижний Новгород хүртэл эрх баригчид тээвэр дэд бүтцийн асуудал, хэт төвлөрлийн асуудал бэрхшээлийг дүүжин замын тээвэр ашиглаж шийдвэрлэх болсон.

Үүнд:

1.    Түгжрэл сааруулах

Дуу чимээ багатай, агаарын бохирдол үүсгэдэггүй, шинэ төмөр зам, хонгил, гүүр барихаас хамаагүй хямд байдаг. Ихэнх тохиолдолд уулархаг бүсэд эсвэл цанын баазад ашиглагддаг гэсэн ойлголттой байдаг ч хүрэхэд хэцүү газрыг холбох, төмөр замын систем ашиглах боломжгүй болон эдийн засгийн хувьд хязгаарлагдмал хотуудад автобуснаас илүү хурдан тав тухтай зорчих боломжийг олгодгоороо давуу талтай юм.

Харин Монгол улсад нэвтрүүлэх дүүжин замын тээврийн үзүүлэлтээр:

Нийслэлийн мэдээ

2.    Дүүжин тээвэр ажиллах зарчим

Ихэнх дүүжин тээврүүд дээрх кабелиараа дүүжлэгдэж хөдөлдөг ч зарим нь доор бэхэлгээгээр татагддаг. Аль ч тохиолдолд технологийн нь ижил байна. Энгийнээр хэлэхэд, нэг урт ган кабель нь татлагаар дамжуулж нэг талд эргэх дамраар нөгөө талд эргэх мотороор татагдаж эргэдэг.

Дүүжин тээврийн эргэх дамар

Кабелийн машинууд нь ихэвчлэн гол татлага замаасаа салдаг бэхэлгээгээр кабельд бэхлэгдсэн байдаг бөгөөд зорчигчдыг машинаас бууж суух гол замаас гарч хөдлөх үед дахин бэхлэгддэг байна.

 Кабелийн машинууд ажиллаж, кабелаас салах систем

Өндөр хүчдэлийн /35кВ/ шугамд холбох шаардлагатай үндсэн мотор 35кВ-ын удирдах самбар нь дараах зүйлсээс бүрдэнэ: 

-    Хоёр бие даасан эрчим хүч түгээх сүлжээтэй холбогдсон

-    Хүчдэл болон гүйдлийн трансформаторуудтай 

-    Давхар тусгаарлагчтай автомат таслуур бүхий ерөнхий хамгаалалттай 

-    Хамгаалах зорилготой 3-н гал хамгаалагчтай /трансформатор тус бүр нэг ширхэг/

Трансформаторын тоо болон хүчин чадал:

-    Жолоодох хөдөлгүүрт зориулсан 2 ширхэг 1000кВ-ын чадалтай

-    Барилгын хэрэгслүүдэд зориулсан 1ш 400кВ-ын чадалтай трансформатор

Өндөр хүчдэлийн /35кВ/ шугамд холбох шаардлагатай үндсэн мотор 

Өндөр хүчдэлийн /35кВ/ шугамд холбох шаардлагатай үндсэн мотор 

Шууд жолоодлогоор дамжуулан моторт кабельд зориулсан 2ш 1000кВ-ын трасформатрууд байна. Нам хүчдэлийн удирдах самбарын систем нь үндсэн жолоодлого, аюулгүй байдлын эрчим хүчний үүсгүүртэй холбогдоогүй байх үед моторын үйл ажиллагаанд ашиглана. Ийм учраас, эрчим хүч тасарсан үед 2 эрчим хүчний үүсгүүр нь тээврийн хэрэгслийг хөдөлгөж, зөвхөн зогсоолд хүргэнэ.

Ган татлагат тросс

Ган татлагын бүрдэл: Нэгдмэл цөмтэй сүлжмэл ган татлагат тросс, 6 ширхэгээс бүрдсэн сүлжмэл, 52мм цайрдсан тросс.

Зорчигч буулгаж суулгах хугацаа - 36сек Зогсоол доторх хурд- 34м/с

Дүүжин тээврийн санаанд оромгүй эерэг нөлөөлөл нь жуулчдын сонирхлыг ихээр татаж байгаа явдал юм. Меделлин, Ла Пас зэрэг хотуудад кабелийн машинаар явах нь гол үзмэрүүдийн нэг гэж тооцогддог. Боливийн Ла Пас хотод 16 км-ээс дээш урттай дэлхийн хамгийн урт метроны кабелийн машин байдаг. Mi Teleférico нь Ла Пас хотын нийтийн тээврийн үндсэн систем бөгөөд одоогоор 25 буудал, хот даяар 6 тусдаа шугамтай. 2019 онд дөрвөн нэмэлт шугам нээхээр төлөвлөж байна. Нэг талын тийз нь танд ердөө 3 Боливианосаар (боливын мөнгөн тэмдэгт) буцах болно энэ нь ойролцоогоор 0,33 фунт стерлинг (0,42 доллар).

Олон хөгжиж буй хотууд өөрсдийн хотын метроны дүүжин тээврийн системийг бий болгох сонирхолтой байгаагаа илэрхийлсээр байна.Одоогоор дүүжин тээврийн төслийг Тасманиа, Готенбург (Швед), Иерусалим (Израиль), Момбаса (Кени), Чикаго зэрэг хотууд хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна.