Монгол Улсын  хот байгуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын талаар Газар зохион байгуулалт, геодези зураг зүйн газрын Хот байгуулалтын хэлтсийн дарга Б.Одбаатартай ярилцлаа. 

Хот байгуулалтын салбарын хөгжлийн чиг хандлага ямар байна вэ? 

Дэлхий даяар хотжилтын үйл явц сүүлийн 50 жилийн хугацаанд эрчимтэй явагдсан бөгөөд НҮБ-ын Хабитат байгууллагаас гаргасан судалгаагаар дэлхийн хүн ам өсөхийн хэрээр хотжилтын үйл явц эрс эрчимжиж, дэлхийн хүн ам 7 тэрбум гаруй болсны 50% нь хот сууринд амьдарч байгаа бол 2050 он гэхэд дэлхийн хүн ам 9 тэрбум хүрэхэд 90% нь хот суурины иргэд байна гэж тооцоолж байна. Дэлхийн хүн амыг нийт хот, суурины хүн амтай харьцуулахад  1976 онд 37,9 хувь, 1996 онд 45 хувь, 2016 онд 54,5 хувь, 2050 онд 70 хувийг эзэлнэ гэсэн тооцоо гаргасан. Энэ нь хотжилтын үйл явц 21 дүгээр зуунд дэлхийн нийт хөгжилд нөлөөлөх, хөгжлийг тодорхойлох үндсэн хөдөлгөх хүч байх болно гэдгийг онцлон үзэж байна. 

Өнөөдрийн байдлаар хот, суурин газар дэлхийн нийт газар нутгийн зөвхөн 2 хувийг эзэлдэг боловч дэлхийн эдийн засгийн 70 хувь, эрчим хүчний хэрэглээний 60 хувь, хүлэмжийн хийн ялгаруулалтын 70 хувь,  хог хаягдлын 70 хувь ноогдож байна.  Иймд   Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Ерөнхий Ассемблейгаас 2015 оны 9-р сард “2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр”-ийг баталж, дараагийн 15 жилд дэлхийн хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлсон. Уг хөтөлбөрт хотжилт нь хөгжлийн хэрэгсэл, хөдөлгүүр байх болно гэдгийг онцлон авч үзсэн.

2016 онд Эквадорын Кито хотод болсон НҮБ-ын Хабитат III хурал болсон бөгөөд уг хурлаас Тогтвортой хөгжлийг хангахад  дэлхийн улс, орнууд, тэдгээрийн төрийн захиргааны төв байгууллага, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын оролцоог хангасан “Хотжилтын шинэ хөтөлбөр”-ийг  2030 оны Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийн зорилтуудад уялдуулан боловсруулж баталсан. “Хотжилтын шинэ хөтөлбөр” нь НҮБ-ын гишүүн дэлхийн улс орнуудад Хот байгуулалтын үндэсний бодлогыг тодорхойлох, Хууль, тогтоомжийг боловсронгуй болгох, Хот төлөвлөлт ба дизайныг иргэдийн амьдрах орчныг бүрдүүлсэн байх, Хотжилтын санхүүжилтийн механизмыг боловсронгуй болгох, Орон нутгийн чадавхыг бэхжүүлэх гэсэн 5 үндсэн чиглэлүүдээр үйл ажиллагаагаа төвлөрүүлэн ажиллахыг уриалсан.

Манай улсын Хот байгуулалтын салбарын хөгжлийн түүх, бүтэц зохион байгуулалтын талаар ярьвал?

Монгол Улсын хувьд XX зууны дунд үеэс хот байгуулалтын салбарын шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, нарийвчилсан тооцоо, судалгаанд суурилсан орчин үеийн хөгжил бий болсон гэж үздэг бөгөөд  энэ үеэс эхлэн хот, суурин газруудыг түүхэн хөгжлөөс гадна улс, орны эдийн засгийн хөгжлийн орчин цагийн бодлоготой уялдуулан төлөвлөн байгуулснаар өнөөгийн хот, суурин газруудын хөгжлийн үндэс суурь тавигдсан гэж хэлж болно. Тухайлбал, Улиастай, Ховд зэрэг хотуудын түүхэн хөгжил XVI-XVII дугаар зуунаас эхлэлтэй байдаг, харин  хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийг төвлөрүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор Дархан хотыг 1961 онд, Эрдэнэт хотыг 1971 оноос эхлэн барьж байгуулсан.

Монгол Улсад орчин цагийн барилгын салбар үүсэж хөгжөөд 96 жил болж байна. Энэ хугацаанд архитектор, инженер гэдэг шинэ мэргэжилтнүүд бий болсон. Иймд бусад орнуудтай харьцуулахад манай орны  хувьд барилга, хот байгуулалтын салбарын хууль эрх зүйн орчин бол   “харьцангуй залуу” гэж хэлж болно. Энэ үеэс эхлэн манай орны барилга, хот байгуулалтын салбар  хуучнаар ЗСБНХУ-ын дэмжлэг тусламжтайгаар хөгжиж ирсэн бөгөөд, тэр үеийн ЗХУ-д мөрдөгдөж байсан барилгын норм ба дүрэм, журмыг ашиглах, зарим нөхцөлд өөрийн орны нөхцөлд тохируулан боловсруулж ашиглаж ирсэн түүхтэй.

Хотын төвлөрлийг сааруулахын тулд ямар арга хэмжээ авч, хэрэгжүүлж байна вэ?

Манай улсад 1 саяас дээш хүн амтай хот 1, 50.0-100.0 мянган хүн амтай хот 2, 20.0-50.0 мянган хүн амтай хот 14, 10.0-20.0 мянган хүн амтай хот 8, нийтдээ 10,0 мянгаас дээш хүн амтай төвлөрсөн хот, суурин газрууд 25 болж, хотжилтын түвшин 68.0 хувьд хүрээд байна.

Иймээс хотын төвлөрлийг сааруулахын тулд бага, дунд хотуудын хөгжлийг дэмжих, мөн шинэ суурьшлын төвүүдийг байгуулах замаар хүн амын тогтвортой хөгжил бүхий нутагшилт, суурьшлын бодлогыг шинээр боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлага бий болсон. Нөгөө талаар манай улсын хүн амын амьдрах тохиромжтой орон зай, тааламжит орчныг өөрийн хөгжиж ирсэн онцлог, газар нутгийн нөөц, баялаг, байгаль, цаг уурын өвөрмөц нөхцөлтэй уялдуулан цаг хугацааны хүчин зүйлийг харгалзан тодорхойлж байна. Үүнийг тодорхойлсны үндсэн дээр нийгэм, эдийн засгийн ойр ирээдүйн хөгжил, соёлын түвшинг илэрхийлэх, нийгмийн дэвшилд идэвхтэй нөлөөлөх бодит үр дагавар бүхий нутаг дэвсгэрийг зохион байгуулах, хүн амыг зохистой байдлаар нутагшуулах төслийг боловсруулж, төрийн бодлогын түвшинд авч үзэн хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага гарсаар байна. 

Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын тогтолцоо нь нэг төвтэй болж, зарим талаар нийгмийн эрчимтэй хөгжилд сөрөг нөлөөг үзүүлэх үндсэн шалтгааны нэг болж байна. Иймээс хүн амыг нутаг дэвсгэртээ оновчтой нутагшуулан суурьшуулах, үүнтэй холбогдож үүсэх асуудлыг шийдвэрлэх зайлшгүй хэрэгцээ байгаа юм.

Монгол Улсын Их Хурлаас баталсан “Алсын хараа-2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын Хот хөдөөгийн сэргэлтийн хүрээнд Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулах, дагуул хот, шинэ суурьшлын бүс байгуулах зорилт тусгагдсаны дагуу Хөшигийн хөндийн шинэ суурьшлын бүс, Орхоны хөндийд хот байгуулах зэрэг ажлуудыг эхлүүлээд байна.

Хот байгуулалтын салбарын  хууль, эрх зүйн орчин ямар байгаа вэ?

Хот байгуулалтын тухай хуулийг  анх 1998 онд батлан мөрдүүлсэн бөгөөд хот байгуулалтын салбарын хөгжлийн чиг хандлагад үүссэн цаг үеийн шаардлагаар уг хуулийг 2008 онд шинэчлэн найруулж, баталсанаас хойш 6 удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон байна. Энэхүү хууль нь хэдийгээр тухайн цаг үеийн хөгжлийн шаардлагыг хангаж байсан боловч орчин үеийн нийгмийн хөгжилд нийцэхгүй, өнөөгийн шаардлагыг тэр бүр хангахгүй болсон байна. Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас “Иргэн, эдийн засгийн хууль тогтоомжийн давхардал, зөрчил, хийдлийг арилгах, тэдгээрийн хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах ажлыг хийх аргачлал”-д заасан шалгуурын дагуу уг хуулийн хийдэл, давхардал, зөрчлийн судалгаа хийсэн юм. Хуультай холбоотой нийт  56 давхардал, хийдэл, зөрчил байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Иймээс Барилга, хот байгуулалтын яамнаас Хот байгуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг 10 бүлэг, 60 зүйлтэйгээр  боловсруулж 2020 оны 01 дүгээр сарын 22-ны өдөр УИХ-д өргөн барьсан.

Энэ хуулийн төслийг Газрын багц хуулийн төсөл, Геодези, зураг зүйн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн хамтаар хэлэлцэж байгаа бөгөөд УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий ажлын хэсгийг УИХ-ын даргын 2022 оны 191 дүгээр захирамжаар байгуулагдан ажиллаж байна.

Хот байгуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын зорилт юу вэ?

Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоонд тулгуурлан хүн амын эрүүл, аюулгүй, таатай орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас сэргийлсэн бүс нутаг, хот, суурин газрыг төлөвлөх, байгуулахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршиж байгаа болно. Энэ хуулийн төсөлд үндсэн болон зарчмын шинжтэй зохицуулалтуудыг тусгаж өгсөн.

Хуулийн төсөлд  ямар зарчмуудыг баримталж байгаа вэ? 

Дараах үндсэн зарчмууд тусгагдсан байгаа. 

●    Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлал, Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын хүрээнд хүн амын эрүүл, аюулгүй байдал, байгаль экологи, эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн тэнцвэрт байдлыг хангах;

●   Улс, бүс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, хот, суурин газрын аюулгүй байдал, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, гамшгаас урьдчилан сэргийлэх шаардлагыг хангах, түүх, соёлын дурсгал, өвийг хамгаалах,  улс, бүс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, хот, суурин газрын хоорондын тэгш, хүртээмжтэй хөгжлийг бий болгох;

●    Хот төлөвлөлтийн үйл ажиллагаа нь судалгаа, шинжилгээнд үндэслэсэн, ил тод, нээлттэй төрийн болон олон нийтийн хяналт хэрэгжүүлэх,  хот байгуулалтын үйл ажиллагаанд нийтийн  эрх ашгийг эрхэмлэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрх болон олон нийтийн оролцоо, оролцогч этгээдийн эрх тэгш байдлыг хангах;

●    Хот төлөвлөлт, хот байгуулалтын үйл ажиллагаанд ногоон хөгжлийн бодлого, ногоон хот, суурин газрын шаардлагыг хэрэгжүүлэх, дэвшилтэт техник, технологи, инновац нэвтрүүлэх, хүн амын эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй дулаан, ус, цахилгааны эх үүсвэрийг хэмнэлттэй, үр ашигтай төлөвлөж, хэрэгжүүлэх;

●       Хот байгуулалтын үйл ажиллагаа нь аливаа байгууллага, албан тушаалтны ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байх, хот байгуулалтын үйл ажиллагааны залгамж чанар, уялдаа холбоог хангах, хариуцлагыг нэмэгдүүлэх зэрэг болно

Хот байгуулалтын үйл ажиллагаа нь салбар хоорондын болон иргэд, олон нийтийн оролцоо, хэлбэр харгалзахгүй бүхий л байгууллагуудын хамтын ажиллагаанд түшиглэн явагддаг. Үүнтэй холбоотой асуудлыг хэрхэн зохицуулж байгаа вэ?

Хуулийн төсөлд хот байгуулалтын баримт бичгийг тооцоо судалгаан дээр үндэслэн боловсруулах, хот байгуулалтын баримт бичигт тавигдах шаардлага, түүнийг хэрэгжүүлэх үе шат, санхүүжилт, хэрэгжүүлэх асуудлыг холбогдох төрийн захиргааны төв байгууллага, орон нутгийн удирдлагын  засаг захиргааны байгууллага, нэгж, мэргэжлийн байгууллагууд, иргэн хуулийн этгээдийн эрх үүрэг тэдгээртэй холбогдолтой зохицуулалтыг тодорхойлсон. 

Мөн хот байгуулалтын баримт бичгийг боловсруулах эрх бүхий хуулийн этгээд, төрийн бус байгууллага, баримт бичгийн захиалагч, гүйцэтгэгч, хөрөнгө оруулагч, мэргэжлийн байгууллагын чиг үүрэг, хот байгуулалтын салбарын мэргэжилтний ёс зүй, олон нийтийн оролцоо, олон нийтээр хэлэлцүүлэх асуудал зэргийг нарийвчлан зохицуулсан байна. 

Хуулийн төсөл батлагдсанаар ямар эерэг үр дагавар гарна гэж үзэж байна вэ?

Уг төсөл батлагдсанаар Хот, суурин газар болон улс, бүс нутгийн хөгжлийн төлөвлөлт, хэрэгжилтийг хангах олон улсын жишигт нийцэх бөгөөд байгаль орчин, нийгэм, эдийн засаг, хууль зүйн хувьд дараах ач холбогдолтой байна. Үүнд:

Бүс нутаг, хот, суурины хөгжлийн төлөвлөлт, бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагааны талаарх бодлого, хэрэгжилтийн зохицуулалт нь нэгдмэл болох;

Хот төлөвлөлт, хот байгуулалтын үйл ажиллагаанд олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлж, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг нээлттэй ил тод болгох, хэрэгцээ, шаардлагад илүү нийцсэн, хүрээлэн буй байгаль орчинтойгоо харилцан холбоо бүхий ногоон хөгжлийн шаардлагыг хангасан, ногоон хот байгуулалт бий болгох нөхцөл бүрдэх;

Хот байгуулалтыг бүсчлэлийн хэлбэрээр зохицуулан холбогдох мэргэжлийн байгууллага, зөвлөлийн саналыг урьдчилж тусгаж байгаль орчинд ээлтэй хот, суурины нөөцийг оновчтой тооцоолсон, хөрөнгө оруулалтын бодлогод суурилсан, улсын хөгжлийн нэгдсэн бодлогод нийцүүлэх;

Хот байгуулалтын баримт бичгийг хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө, газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг харилцан уялдуулж   хот, суурины тэлэлт, шаардлагагүй дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж, одоогийн үүссэн бүх хүндрэлтэй асуудлыг шийдвэрлэх;

Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан “Монгол Улсын иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй” гэсэн заалтын хэрэгжилтийг хангахад чиглэгдсэн эрх зүйн орчин бий болох;

Хот, тосгоны газар ашиглалтын зөв хуваарилалт бий болж, хот төлөвлөлтийн баримт бичиг боловсруулах, түүний бүрэлдэхүүн хэсэг, хэрэгжүүлэх үе шат тодорхой болох эрх зүйн орчин бүрдэх;

Хот байгуулалтыг төлөвлөлтийн үе шатнаас эхлэн хэрэгжүүлж дуусах хүртэл хугацаанд хууль тогтоомж, норм, нормативын шаардлагыг хангаж ажиллах зэрэг эерэг үр дагавруудыг гарна гэж харж байна. Мөн хуулийн төслийг дагаад 10 гаруй хуульд нэмэлт өөрчлөлт орж байгаагаас гадна нийт 20 гаруй норм дүрэм, журам шинээр болон шинэчлэн боловсруулах шаардлагатай байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар тус яамнаас эхний ээлжид хэд хэдэн норм, дүрэм журмыг шинэчлэн боловсруулах ажлыг үе шаттайгаар эхлүүлэхээр ажиллаж байна.