Эрдэмтэн хүн онолыг хөгжүүлдэг. Харин инженер хүн онолыг мэдэж, түүнээсээ практик шийдэл олж, хэрэгжүүлдэг. Чухам энэхүү онол, практикийг хослуулан салбартаа түүчээлж буй нэгэн “Залуу инженер” - ийг энэ удаагийн дугаартаа онцоллоо.

Тэрээр усны барилга, байгууламжийн инженер мэргэжилтэй, Нагаока Технологийн Их Сургуулийн инженерийн ухааны доктор бөгөөд ШУТИС - д ирээдүйн чадварлаг инженерүүдийг бэлтгэхийн зэрэгцээ салбарын хөгжилдөө үнэтэй хувь нэмэр оруулж яваа билээ. 

Юуны түрүүнд “Усны барилга байгууламж” гэж юу?  гэдгээс яриагаа эхлье.  Уншигчдад маань цааш уншихад илүү ойлгомжтой байх болов уу гэж бодож байна. 

Усны барилга байгууламж гэдэг нь устай харьцаж буй барилга байгууламж, улс ардын аж ахуйд усыг олборлож, хэрэглэх, ашиглах, хамгаалахад зориулан барьж байгуулсан барилга, байгууламж ба хуучин нэрээр гидротехникийн барилга юм. Өөрөөр хэлбэл байнга устай харьцдаг, усны үйлчлэлд оршдог барилгуудыг хэлнэ. Жишээлбэл, голын эргийн бэхжилт, үерийн далангууд, усан цахилгаан станц, хөрсний ус шүүрүүлэх систем гэх мэт. Мөн цэвэр усны эх үүсвэрийг гадаргаас болон газар доороос олборлон газар тариаланг усаар хангах, хот суурин газар, үйлдвэрүүд рүү хуваарилилт хийх зэрэг олон ажлуудыг хийж гүйцэтгэдэг.

Усны барилга байгууламжийн инженер хүний мэргэжил бусад барилгын инженерүүдийн ажилтай яаж уялддаг вэ? Нэг бодлын тусдаа салбар юм шиг, нөгөө талаараа нэгдмэл мэт санагддаг. 

Барилгын инженерүүд /civil engineering/ нь нийгмийг, хотыг бий болгохын тулд орон сууцны болон үйлдвэрийн барилга, зам, гүүр, инженерийн байгууламжуудыг бүтээн байгуулдаг. Тэд хүнийг ая тухтай, аюулгүй байлгахын төлөө тооцоолж, орон зайг төлөвлөдөг. Замын инженер гэхэд хөдөлгөөний эрчмийг тооцож гаргадаг. Үүнтэй нэгэн адил усны барилга байгууламжийн инженер нь усанд зориулсан орон зайг тооцоолж, төлөвлөдөг гэсэн үг. Эдгээр инженерингийн байгуулалтад ашиглах материал, ажиллах зарчим нь ижил боловч ачаалал, тооцоолол нь өөр өөр байдаг. 

Усны барилга байгууламж бол хот байгуулалтын салшгүй нэг хэсэг юм. Хот нь үерийн хамгаалалт, борооны ус зайлуулах болон ус хангамжийн системтэй байснаар бүрэн бүтэн цогц болдог. Тиймээс энэ тал дээр бүх талын инженерүүд хоршиж, уялдаатай ажиллах шаардлагатай болдог. Ялангуяа борооны ус зайлуулах систем нь барилга, замын бүтээн байгуулалтай нягт холбоотой юм. 

Мөн гүүр барихад устай харьцаж байгаа хэсгийг буюу усны гүндэх багана, дам нурууг ямар байхыг тооцож гаргадаг бол бусад ажлыг замын инженерүүд гүйцэтгэдэг. Үүгээрээ инженерүүдийн уялдаа их гардаг.  

Тэгвэл Улаанбаатар хотод ямар төрлийн усны барилга байгууламжууд ажиллаж байна вэ? 

Үерээс хамгаалах барилга байгууламж, борооны ус зайлуулах систем, хөрсний усны түвшинг бууруулах байнгын ажиллагаатай шүүрүүлэх системүүд ажиллаж байгаа.  11 дүгээр хороолол болон Хан-Уул дүүрэгт хөрсний усны түвшин өндөр байдаг учраас байнгын шүүрүүлэх системээр зайлуулахгүй бол зарим барилгын суурь, 0 давхрууд усанд автах эрсдэлтэй. Тиймээс аюулгүй хэмжээнд тогтмол буулгаж байдаг. Гэхдээ хэтэрхий буулгавал хөрсний суулт гэх мэт олон аюулууд үүсэх тул энэ талыг мөн давхар тооцдог. 

Зуны хэдэн сар сенсацлаад өнгөрдөг, удалгүй мартагддаг зүйлийн нэг бол борооны ус зайлуулах систем юм. Уг нь мэргэжилтнүүдээс сонсоход шийдэл бий ч хөрөнгө мөнгөний л асуудалтай гэхийг сонсож байсан. Таны бодлоор? 

Энэ талаар Барилга МН сэтгүүлд илүү дэлгэрэнгүй нийтлэл гаргаж байсан. Үерээс хамгаалах барилга байгууламж, борооны ус зайлуулах, хөрсний усны түвшинг бууруулах систем нь инженерийн бэлтгэл арга хэмжээ гэж тодорхойлогддог. Тиймээс зарчмын хувьд хот байгуулахын өмнө энэхүү бэлтгэл арга хэмжээг хангах ёстой бөгөөд дараа нь бусад төлөвлөлтүүд хийгдэх ёстой. Гэтэл Улаанбаатар хотод төлөвлөөгүй замбараагүй маш олон барилгууд баригдсан нь өнөөгийн нөхцөл байдлыг үүсгээд байна. Үүнийг шийдэх арга зам бий ч инженерингийн арга хэмжээ авахад ихээхэн зардал гарна.  

Уг нь анхны төлөвлөгөөгөөр инженерийн бэлтгэл арга хэмжээг төлөвлөсөн ч шугам хоолой явах ёстой газар нь барилга бариад, зарим хоолойг тасдаад барилгын сууриа цутгачихсан ч гэж ярихыг сонсож л байлаа. Үүнийг та батлах уу, үгүйсгэх үү? 

Өнгөрсөн хугацаанд ийм асуудал их гарсан. Жишээлбэл, үерийн хамгаалалт барихаар төлөвлөсөн газар барилга барьчихдаг. Үүнийг хэд хэдэн шалтгаантай гэж хардаг. Нэгдүгээрт нийтээрээ энэ талын мэдлэг муу, дараа нь учрах хор уршгийг ойлгодоггүй, ойлгосон ч үл тоодог. Хоёрдугаарт барилгын салбар эрчимтэй хөгжиж эхлэхэд энэхүү зах зээлд мэргэжлийн бус мөнгөтэй бизнесмэнүүд олноор төсөл хэрэгжүүлэх болсон. Тэд инженерчлэлийн бус ашгийн талаас нь илүү харж ажилласан нь бидний өнөөгийн стресс бухимдалтай нийгмийг үүсгээд байна. Гэхдээ оройтоогүй. Шийдэл бий. Харин тодорхой шийдвэрт хүрэхгүй энэ байдлаараа үргэлжилбэл хожимдож, илүү олон асуудлууд үүсэж, хохирох болно. 

Олон улсад борооны усаа шийдсэн олон туршлагууд бий.  Жишээлбэл, Япон улсад 1900 оноос эхлэн төлөвлөлтгүй газар олгож, иргэд нь тариалан эрхэлж, дураараа ашигласнаар замбараагүй байдал үүсэж, үүнийг дагаад маш төрлийн асуудлууд гарч ирсэн. Тиймээс тэд Land Readjustment буюу “газрыг дахин төлөвлөх“ хуулийг гаргаж, бүх газрыг хүчингүй болгон дахин төлөвлөснөөр өнөөгийн эмх цэгцтэй байдал үүссэн. Одоо ч энэ ажил үргэлжилсээр байгаа. Тухайн үед маш их эсэргүүцэлтэй тулгарсан ч сайхан нийгмийг бий болгохын төлөө хүн бүрийн эрх ашгийг бодох боломжгүй байсан. 

Улаанбаатар хотын 2040 хүртэлх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд энэ бүх асуудлуудыг шат дараатайгаар засах арга хэмжээнүүд тусгагдаж байгаа. Уг төлөвлөгөөний хүрээнд инженерийн арга хэмжээний мастер төлөвлөгөө гэж гардаг бөгөөд миний бие хотын өнөөгийн нөхцөл байдал, бидэнд юу хэрэгтэй вэ гэдэг дээр үндэслэж, өөрийн саналаа тусгасан байгаа.

Сүүлийн үед голын эргийн тохижуулалт ихээхэн хийгдэж байгаа. Энэ нь зүй зохистой технологи, стандартынхаа дагуу хийгдэж байгаа юу? 

Тохижилтын ажлыг тусгай мэргэжлийн хүмүүс хийдэг боловч шаардлагатай үед инженерүүд тооцоог хийх ёстой. Гэвч голын эко системийг алдагдуулсан тохижилт, бүтээн байгуулалтууд хийгдсээр байна. Гол гэдэг голдрилтой, татантай байдаг. Татан гэдэг нь голын нэг хэсэг буюу хажуугаар нь ургасан бургастай хэсгийг хэлж байгаа бөгөөд энэхүү татангийн орчинд голын эко систем, амьдах орчин оршдог юм. Нэг чулуу сөхөхөд  олон жижиг бичил биетнүүд байдаг бөгөөд энэ нь голын усыг цэвэрлэж, тунгалаг байлгахаас гадна загас жараахайны идэш нь болж байдаг. Гэтэл энэ хэсгийг хатуу хучилттай бетоноор дүүргэснээр байгалийн зүй зохист байдлыг алдагдуулж байгаа юм. 

Усны  экологи гэдэг тусдаа асуудал боловч бид инженерчлэлдээ тусгаж, анхаарах ёстой.  Энэ нь нэг талаараа этик /ёс зүй/ юм. Европын улсууд 1900  - 1960 оноос хойш ашигтай газар бий болгохын тулд бүх голуудаа шулуун болгоод, эргийн бэхэлгээ хийж цементлээд барилгажуулсан. Гэтэл одоо энэ нь алдаа байсныг мэдээд голоо эргээд годрилоор нь урсуулах гэж арга хэмжээ авч байна шүү дээ. 

Уг нь голын татан хэсгээр үер урсдаг. Гэтэл тэр хэсэгт барилга барихаар үерийн ус барилгын хийцэд нөлөөлж, усанд автуулах эрсдэлтэй. Хэдийгээр манайд Усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс гэсэн хууль байдаг ч хууль бусаар бүтээн байгуулалтууд хийгдэж байна. Энэ нь тухайн төсөл хэрэгжүүлэгчийн ёс зүйгүй байдал гэж хардаг. 

Бизнес гэдэг философитой байхаараа илүү амжилтад хүрдэг юм шиг санагддаг.  Жишээ нь,  Японы Сантори хэмээх усны үйлдвэр нь анх байгуулагдахдаа шатсан, доройтсон ойг нөхөн сэргээнэ гэсэн философитой байгуулагдсан. Тэд ойг нөхөн сэргээгээд нөхөн сэргээсэн газрынхаа доорх усыг авч хэрэглэдэг юм. Энэ ус нь Японы хамгийн хямдхан ус боловч маш олон ажилтанг цалинжуулж, маш их ойг нөхөн сэргээж, олон улсад үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон компани болсон. Тэд маш зөв философитой, ёс зүйтэй ажилладаг амжилттай ажилласан гэж үздэг. Тиймээс мөнгө, ашгийг гол зорилго болгохоос илүү нйигмийн сайн сайхны төлөө ажиллавал аяндаа амжилт таных болох юм шиг санагддаг юм. Уг нь манай улс өргөн дэлгэр газар нутагтай учраас заавал гол усныхаа эко системийг алдагдуулж байхаар нүцгэн талд барилга бариад ойжуулах сэтгэхүйтэй байдаг бол бид хурдтай хөгжих болов уу. 

Зөрчилтэй газруудын талаар  судалгаа хийж байв уу? 

Сэлбийн дагуу хийгдсэн бүх зөрчилтэй газруудыг тодруулан холбогдох байгууллагуудад нь бичиг хүргүүлсэн боловч ямар ч тодорхой арга хэмжээ аваагүй л байна. Жишээлбэл, дунд гол руу шороо түрж асгаад байгаа. Энэ байдал үргэлжилбэл гол хаагдахад хүрнэ. 

Уг нь нийтийн газрыг нийгмийн сайхан байлгахын төлөө хийдэг зүйл. Сургууль, цэцэрлэг, цэцэрлэгт хүрээлэн гээд л … Австрид амьдарч байхад өглөө гэрээсээ гарахад ойд сэрж байгаа мэт тийм цэвэрхэн агаартай, сайхан үнэртэй байдаг байлаа. Өглөөг ийм аюулгүй эрүүл мэдрэмжээр эхлэх ямар сайхан гэж бодож байна. Бид ийм байгалийн таатай мэдрэмж авахын тулд Богд уул руу, Санзай руу хол зорьж явахгүйгээр гэрээсээ гараад гудамжаар алхахдаа  ойгоор алхаж байгаа мэт, тав алхаад цэцэрлэгт хүрээлэн ороод суудаг байхыг хүсэж байна шүү дээ. Гэхдээ бүх хүн ийм орчинг хүсдэг болсны дараа энэ бүгд өөрчлөгдөх болов уу. 

Гадны улсад хотын захиргаа нь маш том орон зайтай, тэрхүү зай талбайд хөгшид, залуус нь арга хэмжээ зохион байгуулж, иргэддээ үргэлж нээлттэй байдаг. Манайх шиг төрийн ажил хийдэг, нууцлаг, гарын үсэг зурдаг газар байдаггүй юм. Мөн сургууль цэцэрлэг нь биеэ даасан том орон зайтай байхаар төлөвлөсөн байдаг. Гэтэл манайд сургууль, цэцэрлэгийн газруудыг зараад, орон сууц бариад байгаа тохиолдол байна. Нийтийн газар маань хувьчлагдаад байгаад их харамсдаг даа. 

Зөвшөөрөл аваагүй мөртлөө барилгын ажлаа эхлүүлээд, улсаас төслийн үйл ажиллагааг зогсоож царцсан барилга болгодог ч засаг солигдох, хэдэн жил сар болоод эцэстээ баригдаж байгааг бид нүдээрээ харж байна шүү дээ… 

Хүн буруу зүйл сэтгэхээрээ маш нарийн тактиктай ажилладаг юм шиг санагддаг. Магадгүй 10,20 жилээр төлөвлөгддөг байх /инээв/. Ажлаа эхлүүлнэ, төслөө тэр үед зогсооно, засаг солигдохоор ингэж шийднэ гэх мэтээр шат шатны ажиллагаанд амыг нь яаж таглах уу гэдгээ маш зохион байгуулалттайгаар хийдэг болов уу. Магадгүй хувь төөргөөрөө нарийн бодлоготой, азтай, амжилттай байдаг байж болох л юм. 

Цэвэр усны хомстол дэлхийн нийтийн асуудал болоод байна. Манай улсын хувьд ямар нөхцөл байдалд байна, цаашид усны нөөцийн асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж байгаа вэ? 

Хот суурин газрыг усаар хангах нь усны барилга байгууламжийн болон ус хангамж ариутгах татуургын инженерүүдийн хамтын ажиллагаагаар хийгддэг. Усны эх үүсвэр буюу усыг газрын гүнээс болон гадаргаас олборлоод гол шугамаар хотод аваачих асуудал нь усны барилга байгууламжийн инженерүүдийн хийх ажил, үүнээс цааш хот дотроо түгээх, буцаагаад бохир усыг татаад цэвэрлэх байгууламж дээр аваачих нь ус хангамж ариутгах татуургын инженерүүдийн ажил юм. 

Монгол улс саяхан цэвэр усны хомстолд орох эрсдэл тулгарсан ч АНУ - ын Мянганы сорилтын сангийн дэмжлэгээр доод усны эх үүсвэрийг нээж, одоогийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх төсөл хэрэгжиж байгаа. Энэ нь 2025 он гэхэд ашиглалтад орвол хэсэгтээ аюулаас холдож байна. 

Хэнтий аймагт 3 ай савын уулзварын хамгийн өндөрлөг цэг буюу хагалбарын цэг оршдог учраас бусад улсыг бодвол Монгол Улсын хувьд борооны усыг хуримтлуулаад ашиглах боломж бий. 

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар нь Туул голын хөндийд байгаа усыг ашигладаг. Гэвч их хэмжээгээр ашиглахаар хавар цагт голын ус огцом татарч багасдаг нь усны нөөцийн хэрэглээг хангаж дийлэхгүй байна гэдгийг харуулж байна. Тиймээс цаашид зөвхөн газар доорх уснаас хараат бус өөр алтирнатив шийдлийг бий болгож, гадаргын усыг хуримтлуулж ашиглах шийдэл рүү орох нь гарцаагүй юм. 

Гадаргын усыг хэрхэн хуримтлуулдаг вэ? 

Гадаргын усыг хуримтлуулахын тулд хиймэл нуурийг бий болгодог бөгөөд ингэснээр  гадаргын болон газар доорх усны нөөцийг үүсгэдэг. Нуур үүсгэнэ гэдэг нь гол дээр боомт бариад зориудаар борооны усыг хуримтлуулахыг хэлнэ. Энэ аргыг олон улсад өргөн ашигладаг бөгөөд  дэлхийн томоохон хотууд буюу Лас вегас , Чикого хот хүртэл ийм аргаар цэвэр усаа татдаг. 

Манай улсын хувьд өдөрт 170 мянган м3 усыг ашигладаг. Үүнийг газар доорх нөөцөөрөө хангаж байгаа ч хүн ам өсөж, усны хэрэглээ нэмэгдэх тусам ачааллаа даахгүй болно. Газар доорх ус нь тодорхой хэмжээтэй буюу усын өгөмж гэж зүйл бий. Тиймээс гадаргын усыг нөөцөлж ашиглах шаардлагатай болох нь гарцаагүй. 

Говийн бүс буюу ус багатай хэсэг рүүгээ усны хуваарилалт хийх тал дээр хэрхэн анхаарч байгаа вэ? Ус байгаа газар амьдрал өрнөж, үйлдвэрлэл хөгжих болов уу? 

Улсын хөгжил хүн амаасаа хамаардаг. Манай улс  хүн ам цөөтэй учир үйлдвэрлэгч биш хэрэглэгч орны түвшинд байна. Манай улсын хувьд хойд хэсгээрээ гадаргын усны нөөц элбэгтэй, говийн нутгуудаар хомс, ус байсан ч ундандаа ашиглах боломжгүй учрас хязгаарлагдмал нөөцтэй байдаг. Тиймээс усны нөөц багатай газар руу ус аваачих нь олон улсад өргөн ашиглагддаг зүйл. Жишээлбэл, Австрали улс 1800-1900 онд уул уурхайн ид хөгжиж байх үед алсын зайнд ус дамжуулан ашиглаж, говь цөлөө усжуулж байсан. Хятадууд Шар мөрөнгөөс хойшоо Бээжин рүү ус татдаг. Манай улсад хэрэгжсэн жишээ гэвэл Говь-Алтай аймгийн Алтай хот руу Завхан голоос ус татсан.Мөн Эрдэнэт хот Сэлэнгийн хөндийгөөс ус татаж ашигладаг шүү дээ. 

Уг нь Говь руу ус аваачих төсөл  1980 - аад оноос яригдаж эхэлсэн бөгөөд тэр үед усны нөөцийг нэгдмэлээр хамгаалах ерөнхий схемийг боловсруулаад Монгол орон даяар аль бүсийг ямар үйлдвэрлэлээр хөгжүүлэхээ тогтож, шаардлагатай усыг хэрхэн хүргэх, хуваарилахыг төлөвлөсөн байсан. Тэр төлөвлөгөө нь 1999 он хүртэл баримтлах ёстой байсан бөгөөд Орхон, Хэрлэн голоос говь ус татахаар байсан. Гэвч ардчилал гарч, төлөвлөгөө ч байхгйү болсон юм. 

Уг нь дэлхийн гадаргын 70-75 хувийг усан бүрхүүл эзэлдэг. Тэгэхээр тэр их усыг технологиор цээвршүүлээд ашиглах боломж бий болов уу? Ер нь нийт усны нөөцийн хэдэн хувийг уух боломжтой ус байдаг вэ? 

Дэлхийн усыг 100 хувь гэж үзвэл үүний 2% нь хүн ашиглах боломжтой ус байдаг. Бусад нь далайн шорвог ус эзэлнэ. Тиймээс өндөр технологиор цэвэршүүлэн ашиглаж болох ч маш өндөр өртөг шаардагдах болно. Гэхдээ үнэхээр хомстоод ирэхийн цагт далайн ус руу орохоос өөр арга замгүй. Зарим далайн эргийн улсууд ус цэвэршүүлэх  технологи гаргаад ашиглаж эхлээд байна. 

Манай бохирын системээр гүйж байгаа ус гүний цэвэр ус шүү дээ. Гаднын улсуудад саарал усаар энэ асуудлаа шийддэг юм билээ. Манайд иймэрхүү арга хэмжээ авбал усаа хэмнэж болох уу? 

Намайг Австри улсад амьдарч байхад тэд уул, булаг шанднаасаа усаа авчраад бүхий л хэрэгцээндээ хэрэглэдэг байсан. Харин үйлдвэр, аж ахуй нэгжүүд техникийн шаардлага хангасан усыг давтан ашиглаж байгааг харж байсан. Манай улсын хувьд ч зарим компаниуд саарал усыг ашигладаг болсон байна. 

Хэрвээ саарал усыг бохирын системд ашиглана гэвэл хоёр салангид систем төлөвлөх шаардлагатай болно. Өөрөөр хэлбэл, цэвэр ус унданд ирээд түүнээс гарч буй бохир усыг цэвэршүүлээд  00 руу урсдаг байхаар шийдэж болно. Гэвч эхний хөрөнгө оруулалт өндөр,  ашиглалтын зардал ч их байна. Үүнээс өөр асуудалгүй. 

Докторын зэргээ Японд хамгаалсан юм байна. Ямар сэдвээр дипломоо бичиж байв? 

ШУТИС - д бакалавр болон магистрын зэргээ хамгаалаад, дараа нь Японы засгийн газрын тэтгэлэгээр 3 жил суралцах боломж гарсан юм. Дипломоо загварчлалын чиглэлээр буюу” Хатуу биет агуулсан гидравликийн бодлогод зориулсан макро болон микро-орчны тоон загваруудын хэрэглээ” сэдвээр бичсэн. 

Орчин үед барилгын инженерчлэл, механик инженерчлэлд загварчлалыг ашиглах болсон. Жишээлбэл, BIM, тоон загвар, дижитал загвар гэх мэт. Үүнтэй адил усны урсгалыг загварчилж гаргаад, барилгад нөлөөлөх хүч, бусад тооцоог гаргасан гэсэн үг.

Японд цунами их болдог учраас усны инженерчлэл нь гамшгаас хамгаалах, далайн эргийн усан зогсоолуудыг хамгаалах чиглэлд илүү хөгжсөн байдаг. Сургуулиа төгсөөд  Австри руу хоёр ч удаа явж докторын дараах судалгаа хийж байсан. Энэ нь докторын ажлаа үргэлжлүүлэх, туршлага хуримтлуулах зорилготой. Мөн энэ нь эрдэмтний үзүүлэлтээ ахиулахад хэрэгтэй байдаг бөгөөд судлаачийн үзүүлэлт нь эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, тэндээс ишлэгдсэн тоо зэргээрээ ранклагдаж байдаг. 

Нийт хичнээн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичив? Ном бичсэн болов уу? 

Дотоод, гадаад нийлсэн нийт 30 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичсэн. Гадаад хэл дээр 10 гаруй өгүүлэл бичсэнээс олон улсын нэр хүндтэй сэтгүүл дээр 4 материалаа хэвлүүлсэн. Тодруулбал, Японы барилгын инженерүүдийн холбооноос гаргадаг сэтгүүлд 3 өгүүлэл, АНУ - ын инженерүүдийн холбооны сэтгүүлд 1 өгүүлэл, олон улсад гардаг эмхтгэлүүдэд хэд хэдэн өгүүллүүд орсон байдаг. 

Номны хувьд докторын ажлаа эмхтгээд ахисан түвшний загварчлалын талаарх ном гаргасан. Мөн Инженерчлэлийн шороон бооомт, далангийн инженерчлэлийн тооцоог хийх аргачлалын талаар гарын авлага, ШУТИС - ийн багш нартайгаа хамтраад Гидравлик, аэродинамик сурах бичгийг сайжруулан хэвлэсэн байна. Түүнчлэн төслүүд дээр ажилласан туршлага дээрээ үндэслэн хэд хэдэн ном бичсэн. Жишээлбэл, Усыг хуримтлуулах технологи, Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох аргууд гэх мэт чиглэлээр гарын авлагууд гаргасан. 

Ямар төслүүд дээр ажиллаж байв? 

Миний хувьд эрдэм шинжилгээний чиглэлдээ ажиллах илүү сонирхолтой учраас төслийн санал ирсэн ч тэр болгон амждаггүй. Гэхдээ хэд хэдэн төсөл дээр ажилласан. Тухайлбал, Уул уурхайн үйлдвэрийн ус хангамжийн ТЭЗҮ, зураг төслийг гаргасан, мөн гадаргын ус хуримтлуулах хиймэл нуурын боомт, шороон байгууламжийн засварын зураг төслийг хийж, бүрэн ашиглалтад орсон байна. Одоо баригдаж байгаа болон цаашид баригдахаар төлөвлөгдсөн хэдэн хэдэн төсөл бий. 

Та нэг талаасаа инженер нөгөө талаасаа багш хүн шүү дээ. Багш хүнд мэдлэгээс гадна заах ур чадвар, ёс зүй, харилцаа маш чухал. Тиймээс энэ чиглэлд өөрийгөө хэрхэн хөгжүүлдэг вэ? 

2011 оноос эхлэн багшилж эхлээд 10 гаруй оюутны дипломын ажлыг удирдаж, маш олон оюутнуудад хичээл заасан байна.  Дундуур нь Япон, Австри руу явж суралцсан. Миний хувьд багшилж байгаа гол зорилго минь салбартаа олон чадварлаг мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж, тэднээр дамжуулан салбараа хөгжүүлэхийг хүсдэг юм. 

Би шинэ зүйлийг сурч мэдэх, судлах маш сонирхолтой. Оюутан байхдаа багш хичээл заасны дараа олон улсад ямар байдаг талаар нэмж судалж, дутуу зүйл байвал мэдэж авдаг байлаа. Харин одоо оюутнуудын олон асуулт дунд өөрийгөө хөгжүүлэх, шинэ юм уншиж судлах зайлшгүй шаардлагатай тулгардаг. Энэ ч утгаараа багшлах нь өөрийгөө байнгын мэдлэгтэй байлгах боломж юм гэж хардаг юм. Мөн сурсан зүйлээ бусадтайгаа хуваалцах тусам хүн илүү их зүйлийг сурч байдаг учраас мэддэг бүхнээ заах нь тун сайхан байдаг. 

Энэ мэргэжлээр эрэлт их байгаа боловч элсэлт бага байдаг талаар сонсож байсан. Хээр хөдөө ажиллах хэцүү гэдгээс шантардаг юм болов уу? 

Ажлын байрны эрэлт байгаа боловч суралцаж байгаа оюутнууд цөөн байна. ШУТИС дээр элсэлтийн квотыг сайн гаргасан ч энэ мэргэжлийн талаар нийгэмд төдийлөн ойлгогдоогүй учраас харьцангуй бага элсэлттэй байна. Дөнгөж ахлах ангиа төгсөөд их сургуульд орж буй хүүхдүүд өргөн утгаараа барилгын инженерийн мэргэжлийг мэддэг боловч бусад нарийн мэргэжлийн талаар ойлголт тун муу байдаг нь ихээхэн нөлөөлдөг болов уу. 

Уг нь энэ мэргэжлийн боловсон хүчнүүд шаардлагатай байгаа. Учир нь ус багатай ч бай, ихтэй ч бай бүх газарт мэргэжлийн хүн хэрэгтэй болдог. Ус багатай газарт усны нөөцийг хэрхэн бий болгох уу, хаанаас усыг авчрах уу гэдгийг тооцоолно. Ус ихтэй газарт усны гамшгаас хэрхэн хамгаалах вэ гэдэг анхаарч тухайн чиглэлийн бүтээн байгуулалт хийдэг. 

Усны барилга байгууламж нь ихэвчлэн улсын төсвөөр хийгддэг учраас нийгэм хөгжихийн хэрээр илүү хөрөнгө оруулалтууд хийгдэх хандлагатай байна. Хүний нөөцийг тодорхойлохдоо оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтаар нь тооцдог учраас энэ хоёр ойлголт байнга уялдаатай байдаг. Гэхдээ иргэд стресстэй хотоос залхаж, ногоон байгууламжтай болохыг хүсэж байгаа нь хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нэг шалтгаан болж байна. 

Усны барилга байгууламжийн инженер нь практик дээр илүү суралцах шаардлагатай болдог. Мөн олон чиглэлд хөрвөж ажилладаг. Жишээлбэл, газар тарилан усжуулах чиглэлээр, усан цахилгаан станцаар, хотын үерийн хамгаалалт, ус хангамжийн талаар, уул уурхайн хаягдлын санг зөөх байгууламжийг барьж байгуулах гэх мэт. Тиймээс тухайн нөхцөлд нь бодитоор ажиллаж байж чадвартай болдог. 

Эрдэмтэн хүний хувьд салбарынхаа ирээдүйн хөгжлийн төлөө юу  хийхийг хүсэж, зорьж байгаа вэ?

Юуны түрүүнд усны барилга байгууламжийн норм, стандартыг цэгцэлж, олон улсын түвшинд хүргэхийг зорьж байна. Инженерингийн үйл ажиллагаа нь шинжлэх ухаан дээр суурилдаг учраас аль ч улсад адил. Тиймээс евростандарт, германы DN, Амеркийн EM зэрэг стандартуудыг монголын нөхцөлтэй уялдуулан тодорхой, ойлгомжтойгоор заалтуудыг гаргах ёстой. 

Бидний бүтээн байгуулалтын тоглоомын дүрэм нь норм стандарт байх ёстой байтал тэдгээр дүрмүүд нь ойлгогдохгүй, ашиглагдахгүй байгаа нь зайлшгүй шинэчлэн сайжруулах ёстой болсныг харуулж байна. Мөн барилга угсралтын барилгын зураг төслийн чанарын тогтолцоог илүү сайжруулахад чиглэж ажиллаж байна. Гуравдугаарт хүний нөөц зайлшгүй шаардлагатай байгаа учраас ур чадвартай, сайн боловсон хүчин бэлтгэхийг төлөө хичээж ажиллана гэж бодож байгаа. 

Цаг зав гарган оюуны их далайгаасаа бидэнтэй хуваалцсанд танд баярлалаа. Залуу эрдэмтэн хүнийхээ хувьд цаашдаа салбарын төдийгүй улсынхаа хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулан, илүү их амжилт, хөгжилд түүчээлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

Г.Сувд-Эрдэнэ