/Дүрмийн бус барилга төлөвлөлттэй холбоотой асуудал/ 

Барилгын бүтээцийн зураг төслийн эксперт, док / Ph.D/ Т.Мөнхбаяр

Дорноговь аймгийн 640 хүүхдийн сургуулийн барилгын бүтээцийн зурагт магадлал хийхэд төлөвлөлт нь БНбД 22.01.01*/2006- ын зүйл 1.2, 3.6, 3.14.3- д бүтээцийн хөшүүншил, масс аль болох жигд хуваарлагдсан, тэгш хэмтэй байх, барилгын хучилтын хэвтээ хавтгайд бат бэх цулжигдсан диск үүсгэсэн байх зэрэг заалтын шаардлагыг зөрчсөн оновчгүй бүтээцийн шийдэлтэй, тооцооны зарчмын алдаатай зэрэг олон ноцтой алдаа зөрчил  илэрсэн юм. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын судалгааны салбарт ийм төрлийн барилгуудыг “дүрмийн бус” /неправильные здания/ гэж нэрлэдэг ба эрдэмтэд тэдгээрийг нормд заагдаагүй тусгай нэмэлт заавар, судалгааны үндсэн дээр төлөвлөх шаардлагатай болохыг хүчтэй газар хөдлөлүүдийн дараа эвдрэлд орсон барилгуудад явуулсан инженерийн шинжилгээ-судалгааны ажлын үндсэн дээр нэгэнт тогтоосон байдаг. 

Иймд миний хувьд норм дүрмийн дагуу төлөвлөх боломж байсаар атал “дүрмийн бус” байдлаар төлөвлөж болохгүй, БНбД -ээ баримтлах  хэрэгтэй, БНбД – ийн шаардлага биелээгүй нөхцөлд “Лира” программаар тооцсон тооцоонд шууд үндэслэж болохгүй гэсэн  байр суурьтай байдаг. Гэтэл зохиогч инженер нь экспертийн саналыг хүлээн авахгүй хэмээн 2020 оны 09-р сарын 11-ний бүтээцийн мэргэжлийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлсэн юм. Хурал дээр миний бие  гадаадын эрдэмтдийн “дүрмийн бус” барилгын талаарх дүгнэлт, сургамжууд, норм зөрчсөн үед  нормын томьёонд тулгуурласан Лира программаар тооцоог гүйцэтгэж болохгүй талаарх үндэслэлийг танилцуулсан болно. 

Тухайлбал: 

-Доктор Т.Ж.Жунусов [ 11 ] газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаарх бүтээлдээ: 

Газар хөдлөлтийн бүс нутагт барилга байгууламжийг төлөвлөхдөө дараах зарчмыг хатуу мөрдөх шаардлагатай: 

Даацын бүтээцийн хөшүүншил,  массын тархалтыг  хүчний үйлчлэлийг хамгийн сайн эсэргүүцэж чадахаар барилгын ерөнхий төлөвлөлтийг боловсруулна. Үүний тулд  тэгш хэмтэй бүтээцийн схем хэрэглэх, хучилт болон бүтээцээс ирэх ачаа болон ирэх масс ба бүтээцийн хөшүүншил жигд хуваарилагдсан байхаар төлөвлөнө гэж заасан.    

- Казахстан улсын эрдэмтэн И.Е. Ицков 1999 оны 08-р сарын 19  Туркт болсон сүйрэлт газар хөдлөлтийн дараа гаргасан шинжилгээний ажлынхаа дүгнэлт [ 1 ] -д  “...Газар хөдлөлтөд илүү их өртсөн бүсүүдийн барилгуудын  90 хувиас багагүй нь хийцийн шийдлийн хувьд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд тохирохгүй байсан...” гэж заасан байна. 

Эндээс хүчтэй газар хөдлөлтийн үед  дийлэнхдээ норм дүрмийн шаардлага биелүүлээгүй хийцийн шийдэлтэй барилгууд эвдрэлд орох магадлал их байдаг нь нотлогдож байна. 

Хуучнаар ЗХУ ын ШУА, ЦНИИСК, ГОССТРОЙ, Геологи, геофизикийн институт зэрэг  том байгууллагууд,  нэрт эрдэмтэд 1986 онд Карпатад болсон газар хөдлөлт, үр дагавар, барилгуудын нуралт, эвдрэлийн байдлыг иж бүрэн судлан гаргасан эрдэм шинжилгээний бүтээл [ 13 ] -ийн 8-р бүлэг “Газар хөдлөлтийн сургамж”-ийн 8.1-р “Эвдрэлтэй барилгуудад явуулсан шинжилгээ” хэсэгт   газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгад тавигдах зарчмын шаардлагуудыг зааж өгснөөс гадна нормын шаардлага, зөвлөмж , эзлэхүүн төлөвлөлтийн болон хийцлэлийн шаардлагуудыг хангуулсан , нормд зааснаар тооцоог гүйцэтгэсэн барилгуудыг “ дүрмийн” гэж заримдаа нэрлэдэг. Харин “Дүрмийн бус” барилгуудыг  нормд заагдаагүй  нэмэлт зөвлөмж, тусгай шинжилгээ явуулсны үндсэн дээр төлөвлөх хэрэгтэй. -гэж онцгойлон заасан байдаг.  

Мэргэжлийн зөвлөлийн хурал дээр гишүүд санал хуваагдаж туршлагатай, ахмад инженер Ц.Шараа болон Э.Ганзориг зэрэг ТИС ийн бүтээцийн багш докторууд /Ph.D/ болон зарим гишүүд “дүрмийн” бус төлөвлөлтийг болиулж нормын заалтад нийцүүлэх талд санал өгсөн боловч олонхоороо сургуулийн барилгын “дүрмийн бус” төлөвлөлтийг арга хэмжээ нэмж авах замаар үлдээж болохоор шийдвэр гаргасан. Ингэснээр манай улсад цаашид  “дүрмийн бус” төлөвлөлттэй барилгуудын зураг төсөл боловсруулагдан гарах зам чөлөөтэй хэвээр үлдлээ. 

Мэргэшсэн болон зөвлөх зэрэгтэй инженерүүдийн, бүр мэргэжлийн зөвлөлийн  гишүүдийн зарим нь  газар хөдлөлтийн нормын заалтыг зөвлөмжийн чанартай, мөрдөх эсэх нь инженерийн хүслийн хэрэг, тооцоогоор гарсан үр дүн хангалттай гэж үзэх хандлага газар авсан, судлаач эрдэмтдийн  анхааруулга үндэслэлийг танилцуулсаар байхад тоомжиргүй хандаж,  олон барилгыг “дүрмийн бус ” аар төлөвлөж ирсэн алдаагаа засах ёс зүй дутаж байгаа нь харамсалтай.  1990 онд манай улсын зургийн том институтүүд олон жижиг компаниудад задарснаас эхлэн техникийн бодлого алдагдаж туршлагатай инженерүүдийн үгийг тоохоо больж  бүтээцийн төлөвлөлтийг нормд нийцүүлэх гэсэн тэдний шаардлагын нь хариуд “хийсэн тооцооны үр дүндээ тулгуурлана.” –хэмээн амыг нь таглаж “дүрэмгүй“ барилга төлөвлөж эхэлснээс гадна  бүр нэг маягийн давтан хэрэглэгдэх “дүрмийн бус” төлөвлөлттэй зураг төслүүд боловсруулсныг олон газар ашиглан барилгууд барьсаар байгаа ба одоо үргэлжлүүлэн цутгамал, өндөр зарим барилгуудыг газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд нийцэхгүйгээр “дүрэмгүй” -гээр төлөвлөж байна. Судлаач эрдэмтэд хүчтэй газар хөдлөлт болох үед эдгээр “дүрэмгүй“ барилгуудыг дэлхийд болсон сүйрэлт газар хөдлөлүүдээр эвдэрч нурсан барилгуудтай ижил “тавилан” хүлээж байгааг анхааруулж байна.          

Эндээс дүгнэхэд: 

•    Барилгын бүтээцийн мэргэжлийн зөвлөлийн хурлаас “дүрмийн бус”  барилга төлөвлөхийг шууд хориглохгүй байгаа нь ийм төрлийн барилгууд үргэлжлэн баригдах нөхцөлийг үүсгэж байна. Манайд “дүрмийн бус”  төлөвлөлттэй барилгын тооцоо, хийцлэлийн талаар судалгааны ажил хийгдэж байгаагүй, нэмэлт заавар, зөвлөмж байхгүй байна.   

•    “Дүрмийн бус” барилгууд газар хөдлөлтийн үед эвдрэлд орж их хохирол дагуулдаг,  хүчитгэх бэхлэх ажлыг гүйцэтгэхэд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулахад хүргэдгийг эрдэмтэд нэгэнт нотлосон учир “дүрмийн бус” төлөвлөлттэй барилгуудыг үргэлжлүүлэн төлөвлөж барьсаар  байвал манай улсад болзошгүй газар хөдлөлтийн үед иргэдийн амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд учрах хохирол аюулын хэмжээ улам л нэмэгдэх болно.

•    Нэгэнт “Дүрмийн бус” барилгуудын төлөвлөлтийн талаар мэргэжлийн зөвлөлийн гишүүдийн санал хуваагдсан, хурлаас ийм төлөвлөлтийг  зөвшөөрсөн  шийдвэр гаргасан, мөн цутгамал барилгын шинж байдлын талаар ч гишүүд санал зөрөлдөөнтэй байгаа нөхцөлд гадаад улсын газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын эксперт мэргэжилтэнг яаралтай ажиллуулж энэ төрлийн барилгуудынхаа зураг төсөлд магадлал хийлгэн тусгайлан дүгнэлт гаргуулвал зохино. 

УОК, мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас  газар хөдлөлтийн аюулын эсрэг авч байгаа арга хэмжээтэй холбоотой асуудал

Ээлжит газар хөдлөлт болсны дараа 2021 оны  04-р сарын 14 ний өдөр Монгол Улсад газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан газар хөдлөлтийн гамшгийг урьдчилан мэдээлэх, амжиж анхааруулах шинэ станцуудыг байгуулах, шаардлагатай байршлуудад суурилуулах шийдвэрийн хэрэгжилтийг  Монгол Улсын Шадар сайд, УОК-ын дарга С.Амарсайхан шалгаж зарлан мэдээлэх төвийн үйл ажиллагааг жигдрүүлж, шаардлагатай дэмжлэг үзүүлэхээ энэ үеэр мэдэгдээд, газар хөдлөлтийн гамшгийг урьдчилан мэдээлэх станцуудыг идэвхтэй бүс нутгуудад суурилуулах ажлыг эрчимжүүлэх үүрэг чиглэлийг өглөө гэж Шадар сайдын хэвлэлийн албанаас мэдээлжээ. Шадар сайдын шийдвэрийн дагуу газар чичирхийллийн хурдатгалыг бичигч 10 акселлерометрийн станцын тоног төхөөрөмжийг худалдан авах бэлтгэл ажлыг хангаж эхэлжээ 

Ингэж манай улсад хүчтэй газар хөдлөлт бүрийн  дараа  Газар хөдлөлтийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх байнгын ажиллагаатай зөвлөл хуралдаж  зөвхөн газар хөдлөлийг судлах, зарлан мэдээлэх, барилгуудыг паспортжуулах талаар ярилцаж арга хэмжээнүүд нэмж авсаар байгаад  Монголд  энэ талын ажлууд бүр олон улсын хэмжээнд хүрсэн. Магадгүй газар хөдлөхөөс 30 хүрэхгүй секундийн өмнө амжиж мэдээлэх боломжтой  зарлан мэдээлэх талаар авсан арга хэмжээнүүд нь өндөр хөгжилтэй улсуудаас ч  давсан байж ч магадгүй. 

Миний бодлоор УОК ын хийвэл зохих гол ажил нь  газар хөдлөлтийг хохиролгүй давах гол арга болох газар хөдлөх үед нурахгүй байж чадах газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын асуудал бөгөөд харин энэ асуудлаа хөндөлгүй бүр орхисоор ирлээ. Үүнд: 

- Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй ердийн болон өндөр барилгын зураг төсөл төлөвлөлтийн чанар; 

- Зураг төсөлд хэрэглэж буй газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын норм дүрмийн асуудал; 

-  Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зураг төсөл төлөвлөж байгаа инженер боловсон хүчний мэдлэг чадвар шаардлага хангаж байгаа эсэх; 

- Барилга угсралтын ажлыг гүйцэтгэхдээ зураг төсөлд тусгасан  газар хөдлөлт тэсвэрлэлтийн арга хэмжээнүүдийг бүрэн гүйцэтгэж чадаж байгаа эсэх; 

-  Газар хөдлөлт тэсвэрлэхгүй барилгыг хүчитгэж бэхлэх асуудал;

-  Газар хөдлөлтийн үед аврах үйл ажиллагаа явуулахад саад болон  зам таглан нурж болзошгүй  барилгуудын асуудал;

- Ерөнхий төлөвлөгөөнд газар хөдлөлийн үед барилгууд нурах эрсдэлийг тооцож төлөвлөж чадах байгаа эсэх, аврах, сэргээн босгох үйл ажиллагаа явуулах замуудын төлөвлөлт ;

-  Газар хөдлөлтийн үед гарах гал түймрийн эрсдэл Улаанбаатар болон бусад хотод ямар байгаа, зураг төсөл боловсруулахад тооцох асуудал; 

-  Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын угсралтад болон ашиглалтад тавих хяналт, шалгалтын асуудал зэрэг бүр орхигдоод байгааг хэлж болно. 

Улаанбаатар хотын эрсдэлийн үнэлгээ, паспортжуулалт, барилгуудын хүчитгэл бэхэлгээг судлах ажлыг Япон улсын тусламжтай гүйцэтгэсэн. Гэхдээ  ОХУ тай ижил аргачлалаар барилгын зураг төсөл, угсралтын ажлаа явуулдаг манай улсын хувьд  огт өөр аргачлал бүхий Япон улсын мэргэжилтнүүдтэй хамтран ажиллахад зарим  асуудал үүсэж байгааг удирдлагууд анхаармаар санагддаг. Миний бие Япон улсын мэргэжилтнүүдтэй БД -22-105-18- “Өрөгт бүтээцтэй барилгын газар хөдлөлт тэсвэрлэлтийг үнэлэх аргачлал” ыг хамтран боловсруулсан. Гэтэл Япон улсын норм дүрэм манай улсынхаас  эрс өөр байхаас гадна Японд тоосгон барилга барихыг хориглосон байх жишээтэй.  Эндээс удирдлагууд монгол мэргэжлийн хүмүүсийнхээ үгийг сонсож ажлаа сайтар төлөвлөн, тэдэнтэйгээ хамтран, зөвлөлдөж хүрэх үр дүнгээ урьдчилан  сайн харж  байж ажлаа эхэлбэл улс оронд хэрэгтэй, өгөөжтэй санагдсан. Дээрх зарлан мэдээлэх талаар манайд хэрэгжүүлж байгаа ажлыг ч гэсэн Монголын мэргэжилтнүүд зөвлөсөн гэж итгэхгүй байна.    

Манай мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд хариуцлагаас зайлахаас илүү улсдаа  газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга бариулах  талаар санаачилж, анхаарч ажлаа чиглүүлмээр санагддаг. 

Эндээс дүгнэхэд: 

•    УОК ын  газар хөдлөлтийн аюулаас урьдчилан сэргийлэх талаар явуулж байгаа үзэл баримтлалыг явуулж байгаа ажлаас нь харахад :  

Газар хөдлөлтийн хүчийг Монголын бүх нутаг дэвсгэрт нарийвчлан тогтоох, хот суурины иргэдэд газар хөдлөлтийн аюулыг 30 хүрэхгүй секундийн өмнө амжиж зарлан мэдэгдэх, иргэд нь заасан цэгт цугларч яаралтай хотоо орхин аюулгүй газар нүүх. - гэж тодорхойлж болохоор байна. Гол ажил газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга төлөвлөж барих талаарх ажил орхигдсон байна.   

•    Зарлан мэдээлэл дохиолол, паспортжуулалтын чиглэлээр дахин нэмж хөрөнгө зарахын өмнө үзэл баримтлал, үндсэн чиглэлээсээ эхлэн ажлаа нягтлан эргэн харах цаг болжээ.