МУГБ, Зөвлөх архитектор, Профессор Ч.ДАГШИГДОРЖ

Иргэний барилгын нэг том бүлэг болох олон нийтийн барилгын нэг төрөл нь амралт-аялал жуулчлалын цогцолбор бөгөөд түүний архитектур төлөвлөлтийн асуудал энэ салбарын мэргэжлийн үйл ажиллагааны томоохон сэдэв болж, манай улсын нийгэм-эдийн засгийн бодлогын хүрээний чухал асуудлыг шийдэх онцгой ач холбогдлоор тодорхойлогдож, үнэлэгддэг билээ.

Миний бие мэргэжлийнхээ хүрээнд, өөрийн хэр хэмжээнд багагүй зүйл мөрөөдөж, сэдэж, зарим нэг тодорхой сэдвээр судалгаа хийж, төсөл боловсруулж, санаа дэвшүүлж ирсэний нэг нь амралт-сувилал, аялал-жуулчлал /АСАЖ/-ын асуудал байсан юм. Үүний нэг жишээ болгон хөндөж, нийтлүүлж буй энэ асуудлаар аялал-жуулчлал гэдгийн учир холбогдлыг мэргэжлийн хүрээнд тодорхойлох, үүний тулд юунаас эхэлж, юуг шийдэж, яаж гүйцэтгэх талаар асуудал дэвшүүлж байна.

Амралт-сувилал, аялал-жуулчлалын сэдэв нь манай улсын төдийгүй дэлхийн улс орнуудын нийгмийн хүрээний чухал, томоохон ач холбогдол бүхий олон асуудлыг хамарсан онцлогтой юм. Монгол орны нутаг дэвсгэрт эртнээс өнөөг хүртэлх урт хугацаанд гадаад, дотоодын олон эрдэмтэд судлаачид эрэл хайгуул хийж, бодитоор дэлгэн тавьсан түүхэн баримт материал энэ салбарын хөгжлийн үндэс суурь болж, мэргэжлийн байгууллагуудын хүрээнд үргэлжилсээр байгаа билээ. 

Гэвч харамсалтай нь ямар нэгэн хувийн байгууллага, хувь хүний сонирхол, ашиг хонжооны талбар болж түүх соёлын дурсгал, байгалийн үзэсгэлэнт, үнэт газруудын үнэ цэн алдагдаж, улмаар мөхөж устгагдах вий хэмээх дүр зураг олон газарт ажиглагдах болсон нь харамсал төрүүлнэ.

Аялал-жуулчлалыг байгуулж, хөгжүүлэх асуудалд зөвхөн мэргэжлийн хүмүүсийн үйл ажиллагааны нэгэн төрөл, арга хэлбэр болно хэмээн үзэж өөрсдийн ажлаар жишээллээ. Энэ ажлыг тухайн үеийн ПДС-ийн архитектурын ангийн ахлах курсийн оюутнууд, залуу багш нарын бүрэлдэхүүнтэй “баг” байгуулан ажилласан юм.

Хүн төрөлхтний түүхийг үгүйсгэж гажуудуулж болдоггүй үнэн, бодит, биет баримт бол хүний хэрэгцээ, шаардлага, хүсэл бодлоор үүсэн тогтсон орон зай буюу “Архитектурын ертөнц” юм. Үүсгэгч нь хүн өөрөө, хэрэгжүүлэгч нь хүн-архитектор. Хүн төрөлхтний архитектур нь нийгмийн олон шатлалыг туулахдаа өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн гурван цаг үе дор өөр хоорондоо уусан холбогдож олон зууныг дамжихдаа устгагдаж, сэргэн мандаж, сэлбэгдэж, хувьсан өөрчлөгдөхдөө ирээдүйн хүний сэтгэхүйн төсөөлөлтэй уралдан уялдаж хөгжсөөр ирсэн жамтай.

Архитектор - Өнгөрснийг мэддэг, өнөөдрийг мэдэрдэг, маргаашийг төсөөлдөг судлаач, түүхч, сэтгэн бодогч, урлан бүтээгч төдийгүй түүнийгээ батлан хамгаалагч байх учиртай.

Архитектурын ертөнцөд бие сэтгэлээрээ нэвчин орж хүн байгалийн шүтэлцээн дунд тэрхүү орон зайн хэм, хэмжээ, хэлбэр дүрсийг үүсгэх бүрдээ нэгэн үеийн түүхийн хуудсыг давхарлан үдэж буй хэрэг. Ингэж л нүүдлээс суурьшилд шилжсэн Монголын түүхийг архитектурын бодит жишээн дээр, юу юунаас илүү тод харж мэдэрдэг.

Ийм учраас бүтээн туурвихын өмнө аль нэг сэдэвтэй холбоотой, эрт, өнөө үеийн түүхийг өргөн хүрээнд судалж, агуулга, утга учир, ач холбогдолд дүгнэлт хийж, гол гогцоог барьж авч чадваас сая түүний дүр төрхийг оюун санаандаа ургуулан бодож төсөөлөн, уран бүтээлийн ажлаа эхлээд цаасан дээр, дараа нь газар дээр амьдруулдаг учиртай.

Их Чингис хааны түүхийг дурсан мөнхжүүлэх биет орон зайн орчныг бүтээн босгох их ажлыг эхлэх гэж манай түүхч судлаач, уран бүтээлчид ухаан санаа, арга билгээ уралдуулан буй энэ мөчид одоогоос 20 гаруй жилийн өмнө энэ асуудал хөндөгдөж, Монгол улсын ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнгийн хүсэлт, санаачилгаар бидний хэдэн хүн Хэнтий аймгийн нутгаар явж судлаж, санаа төсөөллөө цаасан дээр буулгаж байсан материалаа дэлгэн танилцуулж байна. 

Их эзэн Чингис хааны цогцолбор төслийг Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг Балж голын урд эрэг Болдог толгой, Яргайт уулын зүүн бэлийг хамарсан 600 гаруй га талбайд төлөвлөсөн юм.  

Судалгааны ажлын зорилго

Монгол оронд аялал - жуулчлалыг хэрхэн хөгжүүлэхийн нэг гол чиглэл нь зайлшгүй Их эзэн Чингис хааны тухай зөвхөн ном, судрын хуудаснаас төдийгүй газар дээр, тухайлбал тэр их хүмүүний төрсөн нутгийн хөрсөн дээр, биет байдлаар илтгэн босгож мөнхжүүлэн, дэлхий дахинаа харуулж, бахдан биширвээс өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цаг доор, Монгол угсаатан бүрийн мөнхийн бахархал болох учиртай.

Хэнтий аймгийн нутагт Чингисийн нэртэй холбоотой олон дурсгалт газар байдаг тухай гадаад, дотоодын эрдэмтэд, түүхчдийн бичиг баримтад тулгуурлаж, Монгол улсын анхны архитектор, гавьяат барилгачин Б.Дамбийням тэргүүтэй 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй гарч, тус аймгийн төв одоогийн Чингис хот, түүний нэр бүхий 5 сум, амралт сувилал, аялал-жуулчлалын 6 томоохон төв, завсрын 8 цэгийг хамарсан нийт 800-аад км замыг туулж, 10 хоногт багтаан аялан, судалж нэлээд материал цуглуулж, хэлэлцэн, хуралдаж ирсэн юм.

Ийнхүү судалгаанд түүхэн ач холбогдолд нийцүүлэн Өмнө-Дэлгэр, Дэлгэрхаан, Биндэр, Дадал гэсэн 4 сумыг онцлон хаана, юу босгох хийгээд тэдгээрийн хооронд аялал-жуулчлалын маршрут, зам харилцааг тодорхойлох зэрэг асуудлаар санал боловсруулж, зураг төслийг эскизийн шатанд боловсруулсан юм.

Дээрх дөрвөн суманд боловсруулсан санаа

1. Өмнө-Дэлгэр сумын нутагт Хангал нуур, Хөх нуурын орчимд Тэмүжинг анх бага хаанд, улмаар их хаанд өргөмжилсөн хэмээн тэмдэглэсэн, байгалийн үзэсгэлэнт газарт “Байгалийн спорт- аялал-жуулчлалын цогцолбор” байгуулахаар одоо байгаа Хангалын амралтыг түшиглэн З0га 100 ортой буудал зочид буудлын зураг гүйцэтгэсэн. 
2. Дэлгэрхаан сум түүний орчин буюу Чингис хааны зуны өргөө, Монголын хаадын “Шар ордон”-ы туурь олдсон, хойшоо бага хаадын булш байдаг зэрэг дурсгалт газруудыг түшиглэн “Монголын Хаадын ордон-музей” байгуулахаар; 
3. Биндэр сумын төв түүний орчин Чингис хааны төрсөн газар түүнчлэн 1206 онд Хөх Монголын Их хааны суудалд Есүхэй Баатарын хүү Тэмүжинг өргөмжилсөн гэх “Бэдгэр овоо”-г (Биндэръяа уул) ихсийн газар хэмээн тахиж ирсэн, эндээс зүүн тийш “Чингисийн зам” хэмээх далан үргэлжилдэг гэх түүхэн болон домогт газруудыг түшиглэн “Есүхэйн өргөө-музей” байгуулахаар; 
4. Дадал сумын Гурван нуурын орчим буюу Чингис хаан Жамухтай байлдаж, хоригдож байсан “Дэгэн-жигний хавцал” болон түүний амьдралтай холбоотой олон дурсгалт газруудыг түшиглэн “Чингис музей-панорами” байгуулахаар тус бүрийн гол барилгуудын зургийг эскизийн шатанд боловсруулсан болно.

Ийнхүү зөвхөн Чингис хотын нутагт гэхэд л Чингис хааны нэртэй холбоотой олон дурсгалт газруудаас гадна аль эртний хүрэл зэвсгийн үеийн эдлэлүүд, бугын чулуу, хөшөө баримлууд олон бий учраас энэ зүгт гадаад, дотоодын жуулчид, судлаачдын анхаарлыг чиглүүлж, Монгол орны байгалийн болон түүхийн сэдэвт аялал-жуулчлалыг хөгжүүлэхийг зүйтэй гэж үзсэн юм. 

Байгалийн болон түүхийн гэх аялал - жуулчлалын хоёр төрөл нь манай орны хувьд илүү тохиромжтой байгаагийн нэгдүгээр шалтгаан нь байгалийн үзэсгэлэнт газар болон, рашаан ус, эрдэст нуур, шавар, шилмүүст ой, элс гэх мэт байгаль-эмчилгээний хүчин зүйлсийг түшиглэн амралт-сувиллыг спорт-аялал-жуулчлалтай хослуулах хэлбэр. Хоёрдугаар шалтгаан нь Монголын түүх, соёлын дурсгалт газруудаар явж судлах-амрах гэсэн жуулчлалын хэлбэрийг Хэнтий нутагт хөгжүүлэх бүрэн боломжтой. 

Дээрх нэр бүхий дөрвөн газруудын чиглэлээр өөр хоорондын зай, бартааг харгалзан автомашин, ердийн хөсөг (морь, тэмээ гэх мэт), явган болон дугуйн аялалуудыг орон нутагт чанартайгаар зохион байгуулахаар анхны санааг төсөлд тусгасан. Газар дээр нь судлах явцад замын бартааг туулах, байгалийн үзсгэлэнт газруудыг үзэж сонирхохдоо ердийн хөсөг болон явган аялал илүү тохиромжтой болох нь ажиглагдсан юм. 

Архитектурын зохиомж, эзлэхүүн - орон зайн төлөвлөлт

Барилгуудын орон зайн төлөвлөлтийн хэлбэр, гадаад дүр төрхийг тухайн үеийн түүхэн сэдэвтэй уялдуулах замаар утга агуулгыг илэрхийлэхийг эрмэлзсэн. XII зууныг хүртэл буюу феодалын өмнөх Монгол, тухайлбал мал аж ахуйг голлон эрхэлж байсан нүүдэлчид, (Хүннүгийн үе), Чингисийн байлдан дагуулалтын үед Монголчууд “гэр”-ээр сууцаа хийж, хаад ноёд ч “гэр” ордондоо заларч аажмаар хойд хятадын нөлөөгөөр газар тариалан эрхлэх болж суурин амьдралд шилжиж эхэлснээр гэрээс өөр хэлбэрийн чулуун (шавар) орон байр үүссэн түүхтэй.

Харин VIII-IХ зуунд Уйгарын хаанчлалын үеийн Нийслэл хэмээн нэрлэгдсэн “Хар балгас” болон Чингисийн байлдан дагуулалтын үеийн Татаруудын бэхлэлтийн “чулуун хэрэм” зэрэг өөр нэгэн төрөл хэлбэр Монголын архитектурт нэвтэрснийг цогцолборын төслийн санаанд үндэслэл болгосон тал бий. 

Тухайлбал,

• Шовгор оройтой “гэр” хэлбэрийг гэр-тэрэгний (морфогенез) үүсэл хөгжлийн төрөлд нийцүүлэн “Есүхэйн өргөө - музейд”-д
• Хэрмэн ханан хэлбэрийг “Чингисийн музей - панорамм”-д
• “Шар ордны хаадын музей”-д архитектурын гол хэлбэр болгон дүрсэлсэн гэх зэрэг нь санамсаргүй зүйл биш юм.  

Товч төсөөлбөл:

-Биндэр.  Есухэйн өргөө - музей

Тухайн үед Монголын архитектурт Нүүдлийн соёл - иргэншлийг илтгэн, нилээд боловсронгуй болж үүссэн тэрэг гэрийн дүр төрхийг уг өргөө - музейн гол санаа болгож 42 м*36м талбай бүхий, голдоо 15м-н диаметрийн дугуй заалтай чөлөөтэй орон зайд музей байгуулж, дээврийг ашиглах боломжтойгоор төсөөлсөн.

Хийц материал нь: 6м*6м-ийн төмөр бетон каркас бүхий, тоосгон дүүргэгчтэй ханыг цагаан өнгийн гантигаар өнгөлнө.

-Дадал. Чингис хааны музей - панорамм

Хэрмэн ханан хашаанд газрын хэвгий даган шаталсан байдлаар 40м-ийн диаметртэй 2 давхар, бөмбөгөр хэлбэрийн эзлэхүүнт орон зайн нэгдүгээр давхарт Чингисийн түүхтэй холбоо бүхий музей, хоёрдугаар давхарт түүний тэмцэл, тулалдааны түүхэн тодорхой сэдэв бүхий панорамм байх юм.

Хийц материал нь: Бөмбөгөр (оболочка) оройтой, төмөр бетон каркас бүхий, Хэрмийн нүүрэн талыг эртний баатруудын дүр зураг бүхий хүрэн гантигаар өнгөлөх;

-Дэлгэрхаан. Монголын хаадын музей

Нүүрэн тал нь хэрмэн ханыг төсөөлсөн, ар талдаа 1/4 цилиндр хэлбэрийн (36м*9,8 м) хоёр давхар орон зайд уг музей байрлана. Монголын нууц товчооны 750 жилийн ойгоор босгосон Чингисийн гэрэлт хөшөөнөөс хойшоо 100-аад метрт уг хөшөөний арын фон болон байрлах уг музей нь “Шар ордны газар музей”-н цогцолборын үргэлжлэл байх юм.

/Японы судлаачдын нээж, зурагласан материалыг үндэслэсэн/

Хийц материал нь: Хэрмэн хананы нүүрэн талыг түүхэн сэдэвт зураглал бүхий өнгөт шаазан хавтангаар (керамик) өнгөлж, музейн хоёр давхар хэсгийг цутгамал төмөр бетон хавиргат бүтээц байхаар шийдсэн. Хэрмэн ханын дээрх завсар зайд алсыг харах тавцан (индэр) байхаар төлөвлөв.

Эдгээр ордон музейнүүдийн тус бүрийн бүтцэд байвал зохих бусад барилга босгомжууд, өрөө тасалгаанд юу байх талаар цаашид нарийн тодорхойлж цогц байдлаар шийдэх шаардлагатай юм. Тухайлбал, дээдсүүдийн өрөө, /орон байр, зочид буудал, хоолны газар, төрөл бүрийн худалдаа үйлчилгээний цэгүүд, баазын аж ахуй, тоног төхөөрөмж, техник хэрэгсэл, мал аж-ахуй, газар тариалангийн бааз суурь гэх мэт/ дагалдах зүйлийг тодорхой тусгах шаардлагатай.

Ийнхүү олон нийтийн барилгын нэгэн томоохон төрөл болох аялал-жуучлалын архитектур-төлөвлөлтийн хүрээнд дэвшүүлсэн бидний санал, судалгаа мэргэжлийн нөхдийн цаашдын үйл ажиллагаанд нэгийг бодуулж дэм болох буй хэмээн найднам.