Эдийн засагч Н.Энхбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Монгол Улсад халдварын тархалт анх бүртгэгдсэнээс хойш найман сар, дотоодод халдвар тархсанаас хойш 14 хоног өнгөрч байна. Өнгөрсөн хавар анх халдварын тархалт бүртгэгдэх үед төр засгаас анхаарал хандуулж хатуу чанд арга хэмжээ авсан, гэвч УИХ-ын болон орон нутгийн сонгууль, наадам зэргийг зохион байгуулах явцад иргэдийн анхаарал суларсан, мөн халдварыг дотооддоо алдаагүй гэсэн бардамналд итгэж явцаар зайлшгүй авах ёстой зарим арга хэмжээгээ цалгардуулжээ. Тухайлбал,

-  Иргэдийг тусгаарлаж байсан Энхсаран сувиллын халдвар хамгааллын дэглэм зөрчигдөж байгаа талаар иргэдээс санал гомдол гарсаар атал холбогдох байгууллагууд үүнийг цаг алдалгүй илрүүлэн алдааг засварлаж чадсангүй,

-  Халдвар орж ирэх эрсдэл маш өндөр байсан Алтанбулагийн хилийн боомтоор ачаа тээврийн жолооч нараас ойр ойрхон халдварын вирус илэрч байхад хяналтыг чангатгах, ачаа тээвэрлэлтийг өөрчлөн зохион байгуулж эрсдэлийг бууруулах арга хэмжээ аваагүйн улмаас хил орчмын бүс нутаг Сэлэнгэ, Дарханд халдварын голомт бий болжээ.

Халдварын эрсдэл, хилийн боомтуудын үйл ажиллагааг хязгаарласан, дотоодод хөл хорио тогтоох арга хэмжээг авсан зэрэгтэй холбоотойгоор эдийн засгийн төлөв байдал сайнгүй байна.

Саяхан ҮСХ-оос гаргасан аравдугаар сарын статистик мэдээллээс авч үзвэл III улирлын байдлаар ДНБ -7,3 хувиар буурчээ. Үүний дотор уул уурхайн салбар 20,7 хувь, үйлчилгээ салбар 7,0 хувиар, аж үйлдвэрийн салбар 5,2 хувиар буураад байна. Эдийн засгийн салбаруудаас зөвхөн хөдөө аж ахуй, харилцаа холбооны салбарт л бага зэргийн өсөлт хадгалагдаж байна. Төсвийн орлогын төлөвлөгөө ихээхэн тасалдалтай, төсвийн алдагдал 3,2 их наяд төгрөгт хүрч, төсвийн зарлага хурдацтай өсч байна. ОХУ-ын халдварын тархалтын эрсдэл нэн өндөр байгаа, цаашид ч багагүй хугацаанд үргэлжлэх төлөвтэй байгаа. ДЭМБ-ын зүгээс улс орнуудад халдварын дараагийн давалгаанд бэлтгэл сайтай байхыг анхааруулж байгаа нөхцөлд Монгол Улсын хувьд ч халдварын тархалтын эрсдэл өндөр, хилийн боомтуудын хэвийн үйл ажиллагааг эхлүүлэх боломж ойрын саруудад бүрдэхээргүй байна. Хэрэв БНХАУ-ын зүгээс ямар нэг нэмэлт нөхцөл шаардлага гарган тавьчихгүй (халдварын тархалтын эрсдэлээс сэргийлэн)бол одоо гаргаж буй түүхий эдийн экспортыг л гацаагүй, тасалдалгүй гаргах нь эдийн засгийг хүндрэлд оруулалгүй авч үлдэх ганц боломж найдвар болж байна.

Энэ бүхэнд үндэслэн тооцож үзвэл 2021 оны эхний улиралд байдал хүнд, II улиралд нөхцөл байдал амаргүй байх, төсвийн орлогын бүрдэлт тасалдах, төсвийн алдагдал ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдэх, төсвийн зарлага санхүүжилтийг цаг хугацаанд хийх боломжгүй байх зэрэг таагүй нөхцөл байдалтай байх төлөвтэй байна.

-Манай улсын хувьд, үүний дотор төрийн байгууллагууд аливаа асуудлыг богино хугацаанд цочмог байдлаар шийдвэрлэх явдал түгээмэл байсаар ирсэн. Одоо ч гэсэн энэ байдал хэвээр үргэлжилж, урьдчилан сайтар судлаагүй, эерэг сөрөг үр дагаварыг бүрэн тооцоолоогүй шийдвэр гаргах байдал ажиглагдсаар л байна.

Энэ удаад эдийн засгийг дэмжих чиглэлээр арга хэмжээний талаар Засгийн газар, Сангийн яам ямар нэг хэмжээгээр судалж, тооцоолол хийсэн байх гэж найдаж байна. Гэхдээ энэ оны төсвийн явц байдал, ирэх оны эдийн засгийн төлөв, төсөвт ирж байгаа ачаалал зэргийг тооцоолж үзвэл Засгийн газраас авч хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн, иргэд айл өрхөд олгохоор тооцож байгаа халамж, тэтгэмжийг цаг хугацаанд нь олгох явдалд багагүй бэрхшээл учрах, төсвийн орлого тасалдах зэрэг хүндрэл учирч болзошгүй байна.

2020 оны төсвийг батлахаас эхлээд саяхан баталсан ирэх 2021 оны улсын төсөв ч мөн адил зарлагын хувьд ихээхэн хурдацтай өссөн, төсвийн алдагдалыг өндөр байхаар тооцон баталж байгаа нь ирэх онд улсын төсвөөс ямар нэг нэмэлт арга хэмжээ авах эх үүсвэрийн боломж гаргахгүй, нөгөө талаар төсвийн алдагдлыг улам бүр нэмэгдүүлэхэд хүргэж болзошгүй байна. Тэгэхлээр эдгээр авах арга хэмжээний хөрөнгийн эх үүсвэрийн хүрэлцээтэй байдлыг хэр зэрэг баталгаатай гэж үзэж байгаа, төсвийн орлого тасалдсан нөхцөлд яах вэ  гэдэг нь эргэлзээтэй байна.

-Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хорооны гишүүд бодлогын хүүг бууруулснаар эдийн засгийн дэмжих зорилготой гэж тайлбарласан. Өнгөрсөн жилүүдэд мөнгөний бодлогын хүүгийн өөрчлөлт хийхдээ гол төлөв 0,5-1,0 пунктээр өөрчилж ирсэн. Нэг л удаа 2013 онд хоёр сарын зайтай 1 ба 1 пунктээр буюу нийтдээ 2 пунктээр бууруулах шийдвэр гаргаж байсан. Гэвч тухайн үеийн гаргасан шийдвэр нь төдийлөн оновчтой болж чадаагүй, чанаргүй зээлийг нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн тул Монголбанк нэг жил хүрэхгүйн хугацааны дараа бодлогын хүүгээ 2,5 пунктээр эргэн нэмэгдүүлсэн юм.

Бодлогын хүүг бууруулах арга хэмжээ авч, зах зээлд гаргах боломжтой мөнгөний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээтэй хамт Засгийн газрын зүгээс энэхүү мөнгийг аль салбарт, хэрхэн эргэлтэд оруулах вэ гэдгийг бодож төлөвлөсөн байх ёстой. Хэрэв гадаад, дотоод хүчин зүйлээс хамаарч хөл хорио удаан үргэлжлэх, гадаад худалдааг нэмэгдүүлэх боломж гарахгүй бол ийнхүү бодлогын хүүг бууруулсны ач холбогдол гарахгүй.

Ийм ч учраас эдийн засгийн өргөн хүрээтэй бодлогын шийдвэр гаргаж буй нөхцөлд Монголбанк, Сангийн яам болон холбогдох бусад яамдын мэргэжилтнүүд, бодлого боловсруулагчид гаргах гэж буй шийдвэрийн төсөл, бодлогын асуудлаараа харилцан зөвлөлдөж нэгдсэн ойлголцолд хүрсэн байх шаардлагатай!!!

Өнөөгийн халдварын тархалтын нөхцөл байдлаас үзвэл ойрын саруудад гадаад худалдааг нэмэгдүүлэх, бизнесийн үйл ажиллагааг чөлөөтэй явуулах боломж хомс байж болзошгүй байна. Ийм нөхцөлд бодлогын хүүг бууруулсны үр нөлөө эдийн засагт тун багахан мэдрэгдэх талтай гэж үзэж байна.

-Саяхан УИХ-аас баталсан 2021 оны төсөв нь халдварын тархалтын эрсдэлтэй байдлыг тооцож тусгаагүй, халдварын тархалт тун удахгүй намжиж ирэх онд эдийн засгийн нөхцөл байдал хэвийн байна гэсэн төсөөлөл дээр тулгуурлан боловсруулсан хувилбаргүй, маш өөдрөг нөхцөлөөр л төсөөлж тооцосон төсөв болсон.

Одоо Монгол Улс дотооддоо халдвар тархсан, хойд хөрш ОХУ-д болон Европын улс орнуудад халдварын тархалт эрчимтэй үргэлжилж байгаа, ирэх оны эдийн засгийн төлөв байдал таагүй байх нь тодорхой болж байгаа нөхцөлд 2021 оны батлагдсан төсөвт цаг алдалгүй тодотгол хийж, төсвийн зарлагыг ач холбогдлын дарааллаар зөв эрэмбэлэх, зайлшгүй шаардлагатай бус хойшлуулж болох зардлыг ирэх 2022 онд шилжүүлэх, төсвийн орлогын дахин бодитойгоор төлөвлөх зэргээр нэмэлт өөрчлөлтийг оруулан батлах зайлшгүй шаардлагатай.

Энэ онд төсвийн тодотголыг хийхгүй, хийнэ гэсээр ихээхэн цаг хугацаа, боломжийг алдсан. Энэ оны тухайд ийнхүү маргаж, мэтгэлцэн үнэтэй цаг хугацааг алдах шаардлагагүй.

Төсвийн тодотгол хийхгүй цаг алдах тусам оновчгүй төлөвлөсөн төсвийн зарлага санхүүжилт \үр ашиггүй, хойшлуулж болох хөрөнгө оруулалт төслийн санхүүжүүлтүүд\хийгдэж, улсын төсвийн алдагдал нэмэгдсээр байх болно гэдгийг онцгой анхаарах хэрэгтэй.

-Монгол Улсын экспортын 90 гаруй хувь нь БНХАУ-ын зах зээлд гарч байна. Хойд хөршид халдварын эрсдэл өндөр байгаа тул ОХУ-тай хиллэж буй хилийн боомтууд цөөнгүй сарын туршид хаалттай байх шаардлагатай болсон. Ямар нэг асуудлаас шалтгааланхилийн боомтын үйл ажиллагаа тасалдах нь манай улсын болон уул уурхайн компаниудад ихээхэн хохирол, алдагдал учруулах эрсдэлтэй.

Ийм нөхцөлд Монгол Улсын гадаад худалдааг хэвийн үргэлжлүүлж, төсвийн орлогыг бүрдүүлэх ганц итгэл найдвар бол өмнөд хилийн боомтуудын үйл ажиллагааг тасалдуулалгүй хэвийн явуулах, үүсч болох аливаа эрсдэлээс сайтар хамгаалах, тээвэрлэлт хийж буй жолооч нарын эрүүл мэндийн байдалд байнгын ажиглалт тандалт хийж, сэжигтэй тохиолдлыг шуурхай илрүүлж байх шаардлагатай.

Мөн говийн бүсэд оршиж байгаа манай уул уурхайн компаниуд ч гэсэн эрүүл ахуй, халдваргүйжүүлэлтийн дэглэмийг сайтар мөрдөж, одоо халдвар бүртгэгдэж байгаа Дархан Сэлэнгэ, Улаанбаатар хотоос дараагийн ээлжийн ажилтнуудыг аль болох авч сэлгэхгүй байх, зайлшгүй очих шаардлагатай ажилтан, мэргэжилтнүүдэд шинжилгээ, тандалт хийсний үндсэн дээр уурхай дээр нэвтрэх боломжийг олгох гэх мэт сахилга хариуцлага, хяналтыг чанд мөрдөж ажиллах шаардлагатай болж байна.

Энэ байдалд тухайн компаниудын удирдлагаас гадна орон нутгийн Засаг захиргаа, Онцгой комисс,  МХЕГ болон бусад холбогох байгууллагуудын зүгээс ч анхаарал хандуулж ажиллах шаардлагатай.

-Өнгөрсөн хугацаанд УОК-ын зүгээс цаашид ажиллах дунд хугацааны төлөвлөгөөг боловсруулсан, түүнийг баримтлан ажиллаж байгаа гэж мэдэгдсэн. Гэвч саяхан дотоодод халдвар тархасны дараа УОК, мэргэжлийн байгууллагуудын авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ, хурдаас харахад бэлэн байдлаа төдийлөн сайн хангаж чадаагүй болох нь ажиглагдаж байна.

Нэгэнтээ дотооддоо халдварын тархалт үүсч, халдвар авсан нийт хүний тоо 600-г давж, дотоодод тархсан халдварын тохиолдлын тоо 235-д хүрч байгаа өнөөгийн нөхцөлд дараахь арга хэмжээнүүдийг шуурхай авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй болов уу гэсэн саналтай байна. Үүнд:

1. УОК-ын одоо гүйцэтгэж чиг үүрэг, бүтэц нь гал түймэр, ган зуд, үерийн аюул зэрэг байгалийн гамшигт үзэгдэлтэй тэмцэх чиглэлд илүү зохицож иржээ. Бүх нийтийг хамарсан цар тахал, вирусийн гаралтай өвчлөл, тархалтын хурд өндөр байгаа нөхцөлд одоогийн бүтэц, зохион байгуулалт нь төдийлөн оновчтой бус, шаардлага хангахгүй байна. Иймээс УОК-ын бүтцийг өргөжүүлж өдөр тутмын үйл ажиллагаанаас гадна ойрын ирээдүйн төлөвийг урьдчилан тооцох, таамаглал боловсруулах судалгааны багийг ажиллуулах, гаргасан шийдвэрийн хэрэгжилтийн явц байдлыг өдөр тутам нягталж, алдаа дутагдлыг илрүүлж байх мониторинг үнэлгээний бүтцийг нэмж тусгах хэрэгтэй. Монторинг үнэлгээний бүтцийг заавал шинээр эмхлэн зохион байгуулна гэсэн үг бус одоо Засгийн газрын Хэрэг Эрхлэх газар, Эрүүл мэндийн яам, ОБЕГ, Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий газарт ажиллаж байгаа мониторинг үнэлгээний газар, хэлтсийг УОК-ын удирдлагын дор түр \тодорхой цаг хугацааны туршид\ хугацаанд нэгтгэн зохион байгуулна гэсэн үг юм.

2. Халдварын тархалтын цаашдын эрсдэлийг математик загвар дээр үндэслэн тооцож, бусад улс орон, хил залгаж буй ОХУ, БНХАУ-ын халдварын тархалтын эрсдэлтэй уялдуулан ирэх 2-3 сард халдварын тархалт хэрхэн өөрчлөгдөж болзошгүй вэ гэсэн тооцолол, таамаглалыг боловсруулах гаргах, түүнийг 7 хоног тутамд шинэчлэн тооцож байх,

3. Халдварын тархалт энэ удаад намжих боловч дахин 2 дахь давлагаа үүссэн нөхцөлд авах хариу арга хэмжээний төлөвлөгөөг боловсруулж бэлтгэсэн байх,

4. Улс орны макро эдийн засгийн төлөв байдлын ойрын 6 сарын таамаглалыг боловсруулан гаргаж, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний санхүүжилтийн эх үүсвэрийг тасалдалгүй бүрдүүлэхийн тулд, төсвийн орлогыг бүрдүүлэхийн тулд ямар арга хэмжээг, хэзээ, хэрхэн авч хэрэгжүүлэх вэ гэсэн төлөвлөгөөг боловсруулан гаргах,

5. Халдварын тархалтын үргэлжлэх хугацаа, хамрах цар хүрээ, хөл хорио тогтоох хугацаа зэргээс хамаарч жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд төрөөс ямар дэмжлэг туслалцаа үзүүлж болохыг хэд хэдэн хувилбараар тооцож гаргах, хөрөнгө санхүүгийн байдлаас хамаарч үзүүлж болох дэмжлэг өөр өөр байх боломжтой.

6. Ирэх оны төсөвт нэгэнт тусгагдсан өрх гэр бүл, хүүхэд, нийт хүн амд узүүлэх мөнгөн дэмжлэг, халамжийг цаг хугацаанд нь олгох боломж нөхцөлийг нарийвчлан тооцох, тусламжил хамрагдаагүй, улсаас тэтгэмж авдаггүй хувиараа бизнес эрхэлж байгаа иргэдэд туслалцаа үзүүлэх боломж, нөхцөлийг судлан үзэж төлөвлөгөө боловсруулах зэрэг ажлыг хийж гүйцэтгэх шаардлагатай.

Халдварын тархалт 1-2 сарын дотор намжихгүй, ирэх онд ОХУ болон манай улсад вакцинжуулалт хийгдсэний дараа л халдварын тархалтын эрсдэл намжих тул дээр дурьдсан төлөвлөгөөнүүд нь 6 сараас 10 хүртэл сарын хугацаанд хэрэгжинэ гэж тооцож төлөвлөх шаардлагатай болж байна.

Бид халдварын эрсдэлийг дутуу үнэлж, хяналтыг хангалттай хэмжээнд сайн тавиагүйн улмаас дотооддоо халдарын тархалтыг алдлаа. Одоо Засгийн газар, УОК болон мэргэжлийн байгууллагуудад дахин алдаа гаргах эрх байхгүй гэж ойлгох хэрэгтэй! Хэрэв дээрх байгууллагууд, ажил хариуцаж, үүрэг хүлээж буй албан тушаалтнууд дахин алдаа гаргавал энэ нь олон хүний эрүүл мэнд, амь насны үнэтэй алдаа байх болно шүү гэдгийг бүх шатандаа онцгой анхаарч ажиллах шаардлагатай!!!

-Ирэх оны төсвийн төсөл, мөнгөний бодлогыг УИХ-д өргөн барьж, хэлэлцүүлэх явцад тусгагдсан дээрх таамаглалууд нь бодит байдалтай төдийлөн нийцээгүй, хэт өөдрөг төсөөллүүд юм. Бодит байдал дээр ирэх онд ийм өөдрөг нөхцөл байдал бий болохгүй, харин ч илүү эрсдэлтэй байдал үүсэх нь тодорхой болж байна.

Өчигдөр хуралдсан Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хорооны хурлын дараа хийсэн мэдээлэлд Монголбанкны зүгээс 2020 онд эдийн засаг -5,4 хувиар буурна гэж үзэж, өмнөх таамаглалаа шинэчлэн гаргасан болохыг танилцуулсан. Зөвхөн энэ оны үзүүлэлтийг төдийгүй ирэх 2021 оны өсөлтийн таамаглалыг ч дахин тооцоолж, бууруулах шаардлагатай.

Одоогийн нөхцөл байдалд тулгуурлан таамаглал хийж үзвэл ирэх 2021 онд Монгол улсын эдийн засгийн өсөлт дунджаар 3-4 орчим хувийн өсөлттэй гарах болов уу гэж үзэж байна. Халдварын тархалтын эрсдэл цаашид хэр удаан үргэлжлах, халдварын 2 дахь давлагаа үүсэх эсэхээс хамаарч эдийн засгийн өсөлт үүнээс ч илүү саарах эрсдэл байсаар байна.  

-Монгол Улс газарзүйн байрлалын хувьд эх газрын хуурай уур амьсгалтай, өндөрлөг газарт, Сибирийн эрс тэс уур амьсгалын орчинтой харьцангуй ойр байрлаж байгаа тул байгаль цаг уурын аливаа гамшигт үзэгдэлд өртөх эрсдэл өндөртэй гэж үздэг. Энэ талаар өнгөрсөн жилүүдэд НҮБ, Олон улсын гамшигтай тэмцэх байгууллага, Дэлхийн банк зэрэг байгууллагаас энэ талаар сануулж, анхааруулсан, зөвлөмж, зөвлөгөөг удаа дараа манай холбогдох байгууллагуудад өгсөөр ирсэн.

Эдийн засгийн хувьд уул уурхайн түүхий эдийн үнэ ханш, гадаад зах зээлийн эрэлт хэрэгцээний өөрчлөлтөөс шууд хамааралтай тул экспортын орлого байнга хэлбэлзэл эрсдэлтэй гэдгийг ОУВС, Дэлхийн банк болон бусад байгууллагуудын шинжээчид анхааруулж, зөвлөмж, зөвлөгөөг өгсөөр ирсэн. Үнэхээр гадаад зах зээлийн эрэлтээс хамааралтайгаар Монгол Улсын уул уурхайн түүхий эдийн экспортын биет хэмжээ болон үнэ нь ихээхэн хэлбэлзэж иржээ. Энэхүү хэлбэлзэлээс хамаарч манай улсын макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд тогтворгүй, 1-2 жилдээ өсөх боловч эргээд ахархан хугацаанд буурч ирсэн нь статистик тоо мэдээллээс тодорхой харагдаж байна.

Нэгэнт бид байгаль цаг уурын болон эдийн засгийн эрсдэлтэй орчин нөхцөлд оршин байж, амьдарч байгаа, үүнийг бид өөрийн хүсэл сонирхолоор өөрчлөх боломжгүй нөхцөлд бид үүсч болзошгүй аливаа эрсдэлийг сайтар судалдаг, урьдчилан таамагладаг, улсын төсөв, мөнгөний бодлого, гадаад худалдааны бодлогодоо эрсдэлийн тооцооллыг зайлшгүй харгалзан үздэг байх, үүсч болзошгүй эрсдэлээс хамаарч авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээгээ хэд хэдэн хувилбараар урьдчилан тооцдог байх, үүний мөрдлөг болгон хэрэгжүүлж байх шаардлагатай.

Эрсдэл судлалын шинжлэх ухаан, эрсдэлийн менемент гэдэг ойлголт Монгол улсад, бидэнд улам бүр их хэрэгцээтэй болж байна, бид үүнд улам сайн суралцах, эрсдэлийн менежментийг үйл ажиллагаандаа байнга хэрэглэж байх шаардлагатай байна.

Цаашид буюу ирэх жилүүдэд байгалийн аюулт болон гамшигт үзэгдэл ч цөөнгүй тохиолдоно, дэлхийн зах зээл дээр үнэ ханшийн хэлбэлзэл гарсаар байх болно. Ийм л нөхцөлд бид дасан зохицож амьдрах, зөв оновчтой бодлого, төлөвлөгөө, сайн удирдлага менежменттэй ажиллаж амьдарч сурах шаардлагатай.  Ийм бодлого, төлөвлөгөөг боловсруулан гаргахуйц хэмжээний мэдлэг боловсролтой, туршлагатай боловсон хүчин бидэнд хангалттай бий.

Эх сурвалж: http://itoim.mn/