Монгол улс нь гадаад худалдааны хувьд импорт давамгайлсан орон. Харин барилгын материалын салбарт цемент, дүүргэгч материал, дулаалгын материал, бетон хийц эдлэл зэрэг гол нэрийн материалын ихэнх хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангаж, барилгын засал чимэглэл, цахилгаан, сантехникийн тоног хэрэгслүүд, холбоо дохиолол, фасадын үндсэн болон угсралтын материалын дийлэнхийг импортоор авч, валютын урсгал гадагш гарсаар байна. Түүнчлэн импортоор ирж байгаа чанаргүй материалаас үүдэн барилгын фасад ховхорч хуурах, ус алдах, хана цуурах зэрэг олон асуудлаас болж олон хэрэглэгчид эд хөрөнгөөрөө хохирч байгаа нь ил байгаа. Гэвч энэ талаар хэрэглэгчид төдийлөн гомдоллодоггүй, хэвийн үзэгдэл мэт хүлээн авч, дасан зохицож байгаа нь ирээдүйд үр хүүхэддээ өвлүүлэх үнэт хөрөнгийн үнэ цэн буурч, цаашид эрүүл мэндээрээ хохирох тохиолдол гарч болохыг үгүйсгэхгүй  юм. Тэгвэл барилгын материалын ханган нийлүүлэлт, материалын чанар, түүнд тавигдах хяналтын өнөөгийн байдал ямар байна вэ? 

 - Wechat - аар барилгын материал захиалаад,  гаальтай машинаар татваргүй орж ирдэг -

МБМҮХ -ны судалгаагаар барилгын материалын 60 орчим хувийг дотооддоо үйлдвэрлэж, 40 хувийг импортлож байгаа тоон мэдээ байдаг бөгөөд үүнийг барилгад өргөн ашиглагддаг 40 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үнийн дүнгээр авч үзвэл 79 хувийг дотооддоо, үлдсэн 21 хувийг зайлшгүй импортлож байна. Гэвч Барилгын төсөвчдийн холбооноос гаргасан судалгааны барилгын төсөв өртгийн материалын орцыг харвал 36 хувийг дотоодын, 64 хувийг  импортын материал эзэлдэг. Энэхүү статистик мэдээлэл зөрүүтэй байгаа нь импортоор орж ирж байгаа барилгын материалуудыг гаальд бүрэн мэдүүлдэггүй, татваргүй, хяналтгүй материалууд дотоодын зах зээлд ихээхэн нийлүүлэгдэж байгаатай холбон тайлбарлаж болох юм. 

Чанаргүй импортын материал дотоодын зах зээлд хэрхэн нийлүүлэгдэж байгаа талаар эх сурвалжийн мэдээлсэн зарим мэдээллээс дурьдвал, 

-   Дотоодын зарим худалдаа эрхлэгч нар wechat - аар барилгын материалаа захиалж, гаальтай машинаар авчирдаг. Машин доторх материалуудын чанарт ямар нэгэн хяналт, шалгалт хийгддэггүй бөгөөд Нарантуулаас хөдөө орон нутаг руу ачаа ачуулж байгаа мэт хяналтгүй үйл явц өрнөж байна. Энэ нь хил нэвтрэхээс өмнө материалыг шинжилгээнд хамруулах нэгдсэн лаборатори байхгүй, МХЕГ - аас хил дээр байцаагч ажилладаггүй, хяналт тавихгүй байгааг ашиглан чанаргүй материал оруулж ирж байна.

-   БНХАУ - ын иргэд Монголд барилгын материалын худалдааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэд албан ёсны эрхтэй худалдаа эрхэлдэг дотоодын байгууллагуудын дунд судалгаа, тандалт хийж, хамгийн эрэлттэй байгаа материалиудын ижил төстэйг хямд үнээр авчирч, дотоодын хэрэглэгч болон худалдаа эрхлэгч нарт зарж борлуулдаг.

- Европын албан ёсны эрхтэй материалуудын лого, таних тэмдэг тул анзаарагдах багахан өөрчлөлт оруулдаг Хятад арга дотоодын зах зээлд цөөнгүй байна.

Дээрх мэдээллээс үзэхэд хил гаалийн хяналтын систем шаардлага хангадаггүй, материалыг хуурамч эсэхийг шалгах хяналтын системгүй байгаа нь салбарын зах зээлд замбараагүй, хяналтгүй байдлыг үүсгэж байна. Харин импортын болон дотоодын зах зээлд борлуулагдаж байгаа чанаргүй материалуудад яагаад хяналт тавигдахгүй байгаа талаар МХЕГ - ийн барилгын материал хариуцсан байцаагч Л.Ганбаатараас тодруулахад, 

“Нэгдүгээрт, гаалиар нэвтэрч байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг хүний эрүүл мэндэд шууд нөлөөлөх байдлаар нь 3 ангилдаг. Барилгын материал нь эрүүл мэндэд “шууд нөлөөлөхгүй” эрсдэл багатай гэсэн заалтаар мэргэжлийн хяналтгүй гаалиар нэвтэрч байна. Импортын материалыг гаалиар нэвтрүүлэхдээ тухайн улсын үйлдвэрлэгчийн гарал үүслийн бичиг, стандартын гэрчилгээ, код, жишиг үнэлгээгээр баримтлан оруулж байгаа. Гэтэл энэ заалтыг буруугаар ашиглаж хуурамч, чанаргүй материалууд оруулж ирж байгаа худалдаа эрхлэгчид бий. 

Хоёрдугаарт, барилгын салбарт бизнес, худалдаа эрхэлж байгаа иргэдээс төрийн хяналт шалгалтыг багасгаж, бизнес эрхлэгчдийн дэмжиж, дарамт шахалтыг багасгах шаардлагыг хүргүүлсэн.Тиймээс төр засгаас худалдааг хөнгөвчилж, бизнес эрхлэгчдээ туслах, дэмжих бодлоготойгоор ажиллаж байгаа нь үүний нэг шалтгаан юм. Манай зүгээс барилгын даац, хийцийн гол нэрийн бүтээгдэхүүнийг илүү анхааран ажилладаг ч нэгэнт хил даваад дотоодын зах зээлд нийлүүлэгдсэн будаг, дотор засал, сантехникийн материалиудын чанарт тэр болгон хяналт тавих боломжгүй. Энэ нь нэг талаараа барилгын материалыг хариуцсан /МХЕГ, НМХГ/ хоёрхон байцаагч ажилладаг хүний нөөцийн боломжгүйгээс, нөгөөтэйгүүр худалдаа эрхлэгчдийг торгож арга хэмжээ авахаас илүүтэй зөвлөх, дэмжих бодлоготой ажиллаж байгаатай холбоотой” хэмээн ярилаа.

- Импортын нийтлэг барилгын материалын чанарыг хянах эрх зүйн зохицуулалт одоогоор мөрдөгдөөгүй байна -

Гаалийн ерөнхий газрын судалгаанаас үзэхэд 2019 оны байдлаар гол нэрийн 20 төрлийн 232 саяам.долларын үнийн дүнтэй барилгын материал дотоодод нийлүүлэгдсэн бөгөөд өмнөх оноос 27,8 хувиар өссөн байна.  

2020 онд 6 сар - 110,587,100 ам.доллар,  2019 онд  - 232,169,065,  2018 он - 181,655,670, 2017 он - 119,095,501 /графикаар үзүүлэх/

Дээрх үнийн дүнгээс харахад жил ирэх тутам импорт өссөн үзүүлэлттэй байгаа төдийгүй цаашид нэмэгдэх чиг хандлагатай байгаа юм. Энэ нь дотоодын барилгын материалын үйлдвэрүүдийг хамгаалах бодлого хангалтгүй байгааг харуулж байна. 

Барилгын тухай хуулинд зааснаар барилгын материал, бүтээгдэхүүн нь:

-         Хүний амь нас, эрүүл мэнд, байгальд орчинд сөрөг нөлөөлөлгүйбайх

-         Чанарыг баталгаажуулсан гарал үүслийн гэрчилгээ, лабораторийн батламжтай байх

-    Чанарын шаардлага хангасан зориулалтын сав, баглаа, боодол, хаяг шошготой байх гэж заасан байдаг.

Гэвч эдгээр заалтууд зөрчсөн материалиудад тавигдах хяналт сул, үйлдвэрлэгч, худалдаа эрхлэгчдэд дорвитой арга хэмжээ авдаггүй учраас чанаргүй материалын зах зээл улам бүр хүрээгээ тэлсээр байгаа юм. Гадны улс орнуудад гэхэд барилгын материалын импорт, худалдаанд хатуу хяналт тавьдаг бөгөөд тухайн оронд барилгын материал нийлүүлэхэд тус оронд бүртгэлтэй ААН байх, тухайн улсын эсвэл олон улсын стандартын шаардлагыг хангасан, тохирлын гэрчилгээ авсан байх ёстой байдаг. Харин Монголд дээрх шаардлагыг хангахгүй, ор нэрийн л төдий байгаа юм. Мөнимпортын барилгын материал, эдэлхүүний хангалт, нийлүүлэлтийн бодлогын чиглэлээр Монгол улсад мөрдөгдөж байгаа хууль эрх зүйн бичиг баримт гэвэл “Химийн хортой бодисыг хил гаалиар нэвтрүүлэх, тээвэрлэх, худалдан борлуулах журам” - ыг холбогдох яам, тусгай газруудын хамтран баталсанаас өөр импортын нийтлэг барилгын материалын чанарыг хянах эрх зүйн зохицуулалт одоогоор мөрдөгдөөгүй байна. 

Харин дотоодын үйлдвэрлэгч нар чанарын хувьд өрсөлдөхүйц байгаа нь өндөр шаардлага тавигдаж байгаатай холбоотой гэж үзэж болох юм. Гэвч байгалийн түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэ рхомс /чулуу бутлах, төмрийн бэлдэц, шохой гөлтгөнийг боловсруулах…/, химийн үйлдвэргүй /хуванцар цонхны рам, хуванцар хоолой, хөөсөнцөр, хуурай хольц….. / зэргээс шалтгаалан түүхий эдээ ихэвчлэн импортоор оруулж ирж байгаа. Мөн ижил төстэй чанаргүй хямдхан материалиуд гаалиар орж ирснээр импортын материалтай үнийн хувьд өрсөлдөх боломж бага байна. 

Дотоодын үйлдвэрлэгч нарт тавигдах шаардлага /хоёр баганад хувааж оруулах/

-         Тусгай зөвшөөрөлтэй байх 

-         Тохирлын гэрчилгээтэй байх

-         Бүтээгдэхүүн нь үндэсний болон олон улсын стандартыг хангасан байх 

-         Лабораторийн шинжилгээнд хамрагдсан байх 

-         ААН орлогын албан татвар

-         НӨАТатвар

-          НДШ, ЭМДШ, ХАОАТатвар зэрэг олон татвар төлдөг

Импортын бүтээгдэхүүнд тавигдах шаардлага: 

-         Тохирлын гэрчилгээтэй байх 

-        Тухайн үйлдвэрлэгч орны стандартыг хангасныг баталсан сертификаттай байх шалгуур тавигддаг 

Импортын материалд тавигдах шаардлагыг хангасан материалууд байгаа хэдий ч   НӨАТ- гүй, E-Баримтгүй материал борлуулагдсаар байгаа. Энэ нөхцөл байдлын талаар холбогдох байгууллагад гомдол гаргахад тодорхой шийдэлд хүрдэггүй бөгөөд ”Бүгд л ингэж зардаг, худалдаа эрхлэгчдийн эрхийг боолоо” гэсэн эсэргүүцэлтэй тулгардаг байна. Харин үндэсний үйлдвэрлэгч болон албан ёсны борлуулах эрхтэй, чанарын сертификаттай байгууллага нь дээрх зөрчлийг гаргавал үйл ажиллагааг түр зогсоох, хаах, торгохзэрэг олон арга хэмжээ авдаг байна.

                          -     Төсвөө хэмнэхийн тулд хямдхан материал ашигладаг-

Нийт барилга угсралтын ажлын зардлын 67 орчим хувийг барилгын материалын зардал эзэлдэг бөгөөд үүний 79 хувь нь 12гол нэр төрлийн материалд зарцуулагддаг. Энэ нь тухайн барилгын төслийн ихэнх санхүүжилт нь материалд зарцуулагддаг гэсэн үг. Тийм ч учраас зарим компаниуд төсвөө хэмнэхийн тулд аль болох хямд материалыг сонгож, хэрэглэдэг нь нууц биш. Ялангуяа ихэнх тендерийн барилгын материалыг БНХАУ- ын Эрээн хотоос хямдаар оруулж ирдэг. Харин сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг мэт гэх улс орны чухал, хамгийн чанартай байх ёстой объектуудаа тендерийн хувь заяагаар барьдаг нь харамсалтай. Ашиглалтад ороод удаагүй зарим сургуулиудын будаг, фасад хуурах, хана цуурах, спортны заалны шал овойх, агааржуулалтын систем доголдох, сантехникийн шугам хоолойд эвдрэл үүсэх гэх мэт нийтлэг асуудлыг энд дурьдаж болох юм.

Эдгээр асуудлууд нь ашиглалтад ороод 4-5 жил болж байгаа орон сууцуудад ажиглагдаж байгаа бөгөөд энэ нь чанаргүй сантехникийн материал, хуурай хольц, цахилгааны материал, будаг, агааржуулалтын систем зэргээс болж үүсэж байна. Тиймээс энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг зарим байгууллагуудаас өнөөгийн зах зээл дэх материалын чанарын асуудлын талаар тодрууллаа.

“Пирамид Индастри” ХХК  ахлах менежер Б.Анударь: 

Дотоодод хуурай хольцын нийт 30 орчим үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулдаг ч импортоор маш их хэмжээгээр орж ирдэг. Бүх төрлийн хуурай хольц нь элс болон цемент гэсэн гол түүхий эдтэй боловч доторх орц найрлага цавуулаг, нэмэлт бодисуусаас хамааралтай байдаг. Цавуулаг шинж чанар нь элсний ширхэглэг, цементийн чанараас хамаардаг. Бэхжүүлэгч, хатаалтыг дэмжих хөлдөлтөөс сэргийлэх, уснаас хамгаалах зэрэг бодисууд ордог. 

Гэвч хуурай хольц нь тусгай зөвшөөрөлгүй бараа тул үйлдвэрлэлийн хяналт сул байдгаас энгийн нэг шавар зуурах зориулалттай жижиг миксерт элс цемент хольж, ямар ч нэмэлт хольцгүй, технологийн горимгүй үйлдвэрлэл ихээр явагдаж байна. Мөн чанарын шаардлага хангаагүй хямд цемент ашиглах, элсийг зориулалтын дагуу шигшиж ширхэглэлээр нь ялгаж хэрэглэдэггүй, нэмэлт бодис хэрэглээгүйгээр хагарал цууралт үүсэх, наалдац багатай болдог зэрэг  чанаргүй хуурай хольц зах зээлд ихээр нийлүүлэгдэж байна. 

Чанаргүй хуурай хольцоос үүдэлтэй нэр бүхий барилгуудын гадна ханын өнгөн хэсэгт хагарал үүсэх, фасад нь хуурч унах, тэгшилгээ эмтрэх зэрэг олон асуудлууд үүсэж байгаа нь олон нийтийн нүдэнд ил харагддаг. Энэ нь хөөсөнцөр наасан цавуу буюу хуурай хольцын барьцалдах чанар муутайгаас болон гадаргуугийн тоосыг цэвэрлээгүй хийснээс үүдэлтэй юм. 

“Нартын гол” ХХК - ийн гүйцэтгэх захирал Б.Нямхүү: 

Барилгын материал тэр дундаа сантехникийн материал чанартай байх хэрэгтэй. Хэдийгээр барилгыг сайн брэнд, чанартай материалаар барьсан ч сангийн холбох хэрэгсэл төдийхөн чанаргүй байхад ус алдаж, их хэмжээний хохирол учруулдаг. Сантехникийн материал багадаа 10 жилийн баталгаатай байх ёстой байтал 3 жил болоод солих, засвар хийх шаардлага тулгардаг нь чанаргүй материал зах зээлд борлуулагдаж байгаагаас үүсч байна. Ус алдаад асуудал гарахад материалыг нь сольж өгнө нь үү гэхээс, үүнээс үүдэлтэй  үүссэн /паркет эвдрэх, хаана, таазны обой хуурах, эмульс шарлах, хагарах гэх мэт/ хохирлыг барагдуулдаггүй. 

Сантехникийн материалын чанарыг энгийн хэрэглэгчид танихад хэцүү. Харахад яг адилхан хоёр бүтээгдэхүүн байдаг. Гэхдээ Хятадууд оюуны өмчийг зөрчихгүйн тулд лого, таних тэмдэгт багахан өөрчлөлт оруулаад үйлдвэрлэдэг учраас төдийлөн анзаарагддаггүй. Жишээлбэл, Италийн сантехникийн хэрэгслүүд made in Italy гэсэн бичигтэй байдаг ч дуурайлган хийсэн Хятад бүтээгдэхүүн зөвхөн Italy гэж бичсэн байгааг хэрэглэгчид тэр бүр анзаарахгүй төөрөлддөг. 

Тиймээс тухайн материалыг албан ёсны эрхтэйгээр оруулж ирсэн компаниас худалдан авах, чанарын сертификатыг шалгах, тухайн материалын үйлдвэрийн нэрээр хайлт хийж мэдээллүүдтэй танилцах, шаардлагатай гэвэл тухайн компани руу холбогдоод Монголд албан ёсны эрхтэй ямар байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байгаа талаар тодруулж болох юм. 

“Метропласт” ХХК-ийн захиралД.Алтангэрэл:

Манай Монголд хуванцар хоолойг ялгаж ойлгодог хүмүүс ховор, мэргэжлийн ашиглаж байгаа хүмүүс хүртэл сайн мэддэггүй. Ихэнх харьцаж байгаа хүмүүс бид нартай диаметр хэмжээ ярьдаг болохоос даралт, хэрэглээг ярьдаггүй. Учир нь энэ ньтөмөр хоолойтой харьцаж байх үеийн ойлголтын үлдэгдэл юм.

Хуванцар хоолой үйлдвэрлэлтэд гол анхаарах зүйл түүхий эд байдаг. Хоёрдогч түүхий эд хэрэглэн үйлдвэрлэх явцад хоолойн даах даралт болон хүйтэнд тэсвэртэй байх, наалдамхай чанар нь буурдаг. Үүнээс болж ашиглалтын явцад гэмтэл согог маш их гарч хөрөнгө үрэгдэнэ. Гэхдээ гол асуудал нь цэвэр усны түгээлтэд гарал үүсэл нь тодорхойгүй хоолойг ашиглах нь эрүүл мэнд, цаашилбал үндэсний аюулгүй байдалд хамааралтай асуудал болоод байгаа. Үүнд улс орнууд өөрсдийн арга хэмжээг авсан байдаг. Жишээ нь Саудын Араб, Турк улс зөвхөн дотоодод үйлдвэрлэсэн хоолойг цэвэр усны түгээлтэд ашиглана гэж хуульчилсан байдаг. Бангладеш улс цэвэр усны хоолойнд 80 хувийн гаалийн татвар ноогдуулсан байдаг. Манай Монгол улсад гаалийн татвар ногдуулдаггүй. Учир нь Хөдөө аж ахуйн усалгааны асуудлыг шийдэх гэдэг үзлээр 10 жилийн өмнө тогтоол гарсан нь одоог хүртэл хэрэгжиж байгаа юм. Чанаргүй хоолойг танихад төвөгтэй. Хамгийн анхны үзүүлэлт бол үнэ байдаг. Зах зээлийн үнээс доогуур байх тусам ямар нэгэн хольц хийж үйлдвэрлэсэн байх магадлалтай. Хоолой худалдаж авахдаа үйлдвэрлэгчийн чанарын сертификат, үйлдвэрлэсэн огноо зэргийг харж авч байх хэрэгтэй. Бүүр онцгой үед барилгын материалын лабораторид туршилт хийлгэн гаргуулах нь зөв.

Дээрх нөхцөл байдлаас дүгнэхэд барилгын материалын ханган нийлүүлэлтэд дараах асуудлуудбайна гэж үзэж болох юм. Үүнд:

●    Дэлхийн бусад орноос зөвхөн Монгол улсад барилгын матeриалын ханган нийлүүлэлтийн бодлого зохицуулалт байхгүй

●   Барилга бүтээн байгуулалтын ажлын судалгаа байхгүй, ирэх жилийн барилгын материалын хэрэгцээ болон үнэ ханшийн өөрчлөлт тодорхой бус, үнийн индекс буруу гарч байна

●      Барилгын материалын зах зээлд хууль дүрмийн хэрэгжилт байхгүй, ямар ч хяналтгүй

●      Барилгын матeриалын худалдааны захуудад хуурамч, хулхи матeриалууд олон байдаг ч хэн ч хянадаггүй, тоодог ч үгүй

●      Гаалийн жишиг үнэ зах зээлийн үнээс өндөр

●  Үндэсний үйлдвэрлэгчид өндөр шалгуурыг хангаж, олон татвар төлдөг. Харин ганзагын наймаачид адилхан матeриалыг гаальтай машинаар гааль, НӨАТ төлөхгүй  оруулж ирээд НӨАТ-гүй зардаг, ямар ч татвар төлдөггүй.

●   Барилгын матeриалын худалдаа нь ганзагын наймаа, чeнжүүдээс салж чадахгүй байна… зэрэг олон асуудлууд байна.

Иймд Монгол улсын барилгын салбарт дараах өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийж, үр дүнтэйгээр хэрэгжүүлэх нь чухал байна.

●      Монгол улсад барилгын матeриалын ханган нийлүүлэлтийн бодлоготой болох

●  Барилгын материалын импорт, худалдаанд олон улсын жишгээр хяналт зохицуулалттай болж,  хил нэвтрэхээс өмнө материалыг шинжилгээнд хамруулдаг нэгдсэн лабораторитай болох 

●      Барилгын материалын эрэлт, нийлүүлэлтийн судалгааг тогтмол гаргаж байх

●      Барилгын материалын талаарх хууль, дүрмийг хэрэгжүүлэх, зах зээлийг хяналттай болгох

●  Засаг захиргааны нэгжээр хувиарлагдсан барилгын мэргэжлийн хяналтын өнөөгийн тогтолцоог өөрчлөн зах зээлийн орнууд, олон улсын байгууллагуудын нийтлэг жишигт нийцүүлэн төрийн хяналтын тогтолцоог “эзэн, хөрөнгө оруулагчийн өөрийнх нь хариуцлагад суурилсан барилгын зөвлөх үйлчилгээний /консалтинг/ орчин үеийн тогтолцоо” - нд шилжих 

●   Импортын материалын чанар стандартыг шалгаж, хөндлөнгийн дүгнэлт гаргадаг гаалийн болон зөвлөх үйлчилгээний хяналтын лабораториудын дүгнэлт заавал гаргуулсаны үндсэн дээр барилгад ашиглах журам тогтоох

●      Орчин үеийн тээвэр логистикийн тогтолцоог нэвтрүүлэх

Ингэхийн тулд жил бүр зохион байгуулагддаг улсын хэмжээний Барилгын удирдах ажилтны зөвлөгөөг хил гааль, мэргэжлийн хяналт, холбогдох байгууллагуудын тодорхой асуудлаар зохион байгуулалттай оролцуулж, хангалт нийлүүлэлтийн тохиролцсон асуудлаар тусгай төлөвлөгөө гарган, хэрэгжилтийг 100 хувь биелүүлэн ажиллах, хил гаальд хяналтын систем тогтоох, зөвлөх үйлчилгээг нэвтрүүлэх шаардлагатай юм.